هویت روایی چیست؟ | از خودشناسی تا داستان‌سرایی

هویت روایی قصۀ زندگیِ گذشته و زندگیِ پیش روی آدم‌هاست؛ مفهومی است که گذشته و آیندۀ ما را در هم ترکیب می‌کند تا به زندگی‌مان معنا و هدف ببخشد. به عبارت دیگر، در هویت روایی ما بخش‌هایی از داستان زندگی خودمان را انتخاب می‌کنیم و با آینده‌ای که در تخیل داریم و متصور هستیم یکپارچه می‌کنیم تا بتوانیم به خود و دیگران توضیح بدهیم که چه کسی هستیم، کجا بودیم و قرار است چه کسی شویم.

هویت روایی چیست؟

مفاهیم «روایت» و «هویت» هر دو پیشینه‌ای طولانی دارند ولی تا پیش از دهۀ 1980 در کنار هم قرار نگرفتند. در همین دهه بود که روانشناسان به این نکته پی بردند که بین «خود» و «روایت» ارتباطاتی وجود دارد و می‌توان آن‌ها را به هم وابسته دانست. جورج هربرت مید، رابرت کِگان و ویلیام جیمز از جمله همین روانشناسان پیشگام بودند. از دید اریک اریکسون روانشناس، هویت نوعی پیکربندی است؛ چیزی است که هویت‌یابی‌های دوران کودکی، تغییرات لیبیدو، استعدادهای ذاتی و فرصت‌های اجتماعی را در هم ترکیب می‌کند و به زندگی حس تداوم و معنا می‌بخشد. هویت از کودکی پا می‌گیرد و مراحل ابتدایی‌اش را طی می‌کند و در بزرگسالی به ظهور می‌رسد. ساخته‌شدن هویت مرحلۀ جدیدی از زندگی است که در آن فرد دیدی جامع نسبت به زندگی و گذشته و آینده پیدا می‌کند. کسی که هویت دارد می‌تواند هر بخشی از گذشته‌اش را بازسازی کند، گو این‌که خودش به آن شکل داده و برنامه‌ریزی‌اش کرده است.

اگر هویت را به همین شکل بپذیریم، بیش از هر چیز شبیه به قصۀ زندگی به نظر می‌رسد. مک آدامز هویت را به شکل اتوبیوگرافی یا خودزندگی نامه‌ای مدلسازی کرد که از شخصیت‌ها، پلات، صحنه و درون‌مایه تشکیل شده. هویت می‌تواند مثل داستان‌ها اوج و فرود و نقطۀ عطف داشته باشد. می‌توانیم فصل به فصل آن را بخوانیم، روی بخش‌های مهمش دست بگذاریم و تعریفش کنیم. از دل همین نگرش بود که مفهوم هویت روایی (Narrative Therapy) شکل گرفت. از نظریۀ مک آدامز در سال 1985 تا به امروز، هویت روایی تکامل زیادی پیدا کرده. محققین و روانشناسان امروزی هویت روایی را به نسبت چهار دهۀ پیش، مفهومی نامحسوس‌تر‌ و ظریف‌تر می‌بینند؛ چیزی که به مراتب متنوع‌تر، پویاتر و غنی‌تر است.

در دنیای معاصر مدل‌ها و نظریه‌های متفاوتی دربارۀ هویت روایی مطرح است. بعضی از محققین معاصر آن را داستان بزرگی می‌بینند که درش فصل‌ها، صحنه‌ها و شخصیت‌های مختلف در هم ترکیب شده‌اند اما عده‌ای دیگر بر روی داستان‌های کوچک تمرکز کرده‌اند. با این همه فصل مشترک تمام نظریات مطرح‌شده این است که این مفهوم مجموعه‌ای از روایت‌ها و داستان‌های شخصی است که به فرد کمک می‌کند تا هویت و شخصیت خود را شکل دهد. این روایت‌ها معمولاً از تجربیات زندگی، خاطرات و حوادث مختلف نشأت می‌گیرند. اهمیت این مفهوم در این است که به ما امکان می‌دهد تا خود را در قالب یک داستان مکمل از زندگی‌مان تعریف کنیم و بفهمیم که چگونه این داستان‌ها به یکدیگر مرتبط‌اند.

تفاوت هویت روایی و هویت فردی

هویت فردی به ویژگی‌ها و خصوصیات منحصربه‌فرد آدم‌ها اشاره دارد، در حالی که هویت روایی بیشتر ناظر بر نحوۀ روایت کردن و فهم این ویژگی‌ها است. هر فرد روایت خاصی از زندگی خود دارد که می‌تواند نامفهوم و چندلایه باشد. این روایت تنها بازتابی از هویت فردی نیست، بلکه بازتابی از تجربیات و ارتباطاتی است که او در جامعه داشته است.

هویت روایی به ما کمک می‌کند تا از زوایای دیگر نیز به هویت فردی‌ خود نگاه کنیم و بر مبنای این پروسه، خود را دگرگون کنیم. این نوع هویت به ما این امکان را می‌دهد که از تجارب دیگران بهره‌گیری کنیم و هویت خود را در یک زمینۀ وسیع‌تری تعریف کنیم. به همین خاطر است که در روانشناسی، این هویت به عنوان یکی از مفاهیم مهم خودشناسی و رشد روانی مطرح می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که داستان‌ها و روایت‌های شخصی می‌توانند به بهبود سلامت روانی و اجتماعی افراد کمک کنند. این روایت‌ها به فرد این امکان را می‌دهند که با تجارب خود کنار بیاید و به اشکال مختلف خود را ابراز کند.

نقش هویت روایی در شکل‌گیری شخصیت

هویت روایی به عنوان یک منبع پویا در شکل‌دهی به شخصیت و رفتار ما عمل می‌کند و بر انتخاب‌ها و اعمال ما در زندگی تأثیر می‌گذارد. در واقع، ما از طریق این روایت‌ها معنا و مفهوم را به تجربیات‌مان اضافه می‌کنیم و این باعث می‌شود که همواره در حال تحول باشیم.

شکل‌گیری شخصیت تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل روانشناختی، اجتماعی و فرهنگی است. هویت روایی به عنوان یکی از این عوامل کلیدی، به ما کمک می‌کند از تجربیات گذشته‌مان درس بگیریم و به آن‌ها معنا ببخشیم. این بدان معناست که روایت‌های ما نه‌تنها تصاویری از گذشته هستند، بلکه نقش فعالی در شکل‌دهی به آیندۀ ما نیز دارند. با مرور روایت‌های خود، ما می‌توانیم زوایای جدیدی از شخصیت‌ خود را کشف کنیم، از نقاط قوت و ضعف خود آگاه می‌شویم و به سمت بهبود حرکت می‌کنیم. به‌عبارت دیگر، این هویت ابزاری است که از طریق آن می‌توانیم آیندۀ خود را پیش‌بینی کنیم.

راهکارهایی برای تقویت هویت روایی

تحقیقات جدید در حوزۀ هویت روایی نشان‌دهندۀ توجه فزایندۀ جامعه‌شناسان و روانشناسان به این مفهوم است. نتایج این تحقیقات بیانگر این هستند که هویت روایی می‌تواند نقش عمده‌ای در بهبود سلامت روانی و روابط فردی و اجتماعی ایفا کند. از آن‌جا که این هویت ابزاری برای تجزیه‌وتحلیل درک اجتماعی و فردی شناخته می‌شود، پژوهشگران همچنان به بررسی ابعاد مختلف این مفهوم می‌پردازند و به دنبال روش‌هایی برای استفادۀ بهینه از این ابزار در زندگی روزمره می‌گردند. به همین دلیل هم هست که از این مدل به عنوان یکی از تکنیک‌های روان درمانی استفاده می‌شود؛ هم برای بهبود وضعیت کسانی که اختلالات روانی ساده‌ای دارند و هم برای درمان آن‌هایی که با بیماری‌های حاد روانی مثل اسکیزوفرنی دست‌به‌گریبان هستند.

لطفاً مقالۀ «روایت درمانی چیست؟» را هم مطالعه کنید.

باید در نظر داشت که هویت روایی فقط به فرد محدود نمی‌شود بلکه فرهنگ هم از عناصر مهمی در شکل‌دهی به این هویت است. روایت‌های جمعی و داستان‌های فرهنگی به ما کمک می‌کنند تا خود را در زمینۀ اجتماعی و تاریخی‌مان بشناسیم. این تأثیرات فرهنگی می‌تواند به اشکال متمایز شخصیت‌مان را تحت تأثیر قرار دهد. در واقع، هویت روایی ما را به یک شبکۀ بزرگ‌تر از داستان‌ها و روایت‌های فرهنگی متصل می‌کند و آن را غنی‌تر می‌سازد. این داستان‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند و فرصت می‌دهند که نقاط قوت و توانمندی‌های فرهنگی خود را درک کنیم.

به طور کلی برای تقویت هویت روایی، می‌توان به چند راهکار عملی اشاره کرد:

• نوشتن خاطرات: یادداشت کردن تجربیات و احساسات به فرد کمک می‌کند تا داستان خود را ثبت کند.
• گفتگو با دیگران: هم‌صحبتی با دیگران دربارۀ تجربیات زندگی می‌تواند به تقویت و گسترش روایت‌های شخصی کمک کند.
• آموزش مهارت‌های داستان سرایی: یادگیری فنون داستان‌نویسی می‌تواند به شخص کمک کند روایت خود را به شکل مؤثرتری بیان کند.

توجه به انجام این فعالیت‌ها می‌تواند شناخت ما از خودمان را افزایش دهد و ما را به سمت رشد و تحول شخصی سوق دهد.

در نهایت می‌توان گفت که هویت روایی به‌عنوان یکی از عناصر کلیدی در فرایند خودشناسی و شکل‌گیری شخصیت‌، تأثیرات عمیقی بر زندگی فردی و اجتماعی ما دارد. شناخت این مفهوم و کار با آن می‌تواند به ما کمک کند تا از تجربیات گذشته‌مان بهره‌برداری کنیم و روایت زندگی‌مان را به شکلی مثبت تغییر دهیم. با بهره‌گیری از روش‌های تقویت هویت روایی و آگاهی از تأثیرات فرهنگی و اجتماعی آن می‌توانیم به درکی عمیق‌تر از خود و دیگران دست یابیم.

نشر اطراف در زمینۀ هویت روایی و روایت درمانی کتاب گذر از تجربه‌های تلخ با تغییر قصه‌های زندگی (قصه‌ای که انتخاب می‌کنیم) از دیوید دنبورو را منتشر کرده است.

♦ شما می‌توانید این کتاب را از فروشگاه اطراف بخرید.

♦ برای دانلود pdf صفحاتی از کتاب قصه‌ای که انتخاب می‌کنیم، این‌جا کلیک کنید.

♦ برای دانلود و خرید نسخۀ الکترونیکی این کتاب هم می‌توانید به پلتفرم‌های طاقچه و فیدیبو مراجعه کنید.