سفرنامه‌های حج از زیرشاخه‌های مهم ادبیات سفرند و فصل مشترک ادبیات سفر و ادبیات زیارت محسوب می‌شوند. آغاز سفر و خروج از خانه آغاز مواجهه با دیگری و تمایزهایش است، و ادبیات سفر و ادبیات زیارت را می‌توان به‌نوعی ثبت این مواجهه دانست؛ مواجهه‌ای مکان‌مند و زمان‌مند. آنچه در این مطلب بی‌کاغذ اطراف می‌خوانید برشی است از مقدمه‌ی کتاب مکاتبات جده‌ی نشر اطراف که بخش مهمی از آن به سفرنامه‌های حج اختصاص دارد و به‌زودی منتشر خواهد شد.
سفر حج در طول تاریخ کنشی الهام‌بخش بوده؛ زائران در پی یافتن سرچشمه‌های تغییر و تحول فردی و اجتماعی رهسپار مکه می‌شدند و قصه‌ها و ماجراهای بسیاری را از سر می‌گذراندند. مسافران وقتی به خانه باز می‌گشتند این قصه‌ها و ماجراها و تجربه را برای اهالی دیارشان می‌گفتند یا خاطرات این سفرها را مکتوب می‌کردند. سفرنامه‌های حج در طول چندین سده از مهم‌ترین ابزارهای ثبت تغییر و تحولات فردی و اجتماعی بوده است.
سفرنامه‌های حج از زیرشاخه‌های مهم ادبیات سفر هستند و فصل مشترک ادبیات سفر و ادبیات زیارت محسوب می‌شوند. آغاز سفر و خروج از خانه، آغاز مواجهه با دیگری و تمایزهایش است، مواجهه‌ای مکان‌مند و زمان‌مند. ادبیات سفر و ادبیات زیارت را می‌توان به نوعی ثبت این مواجهه دانست.
واقعیت این است که سفرنامه‌نویس در مکتوب کردن تجربیاتش با دوراهی دشواری روبرو می‌شود و لاجرم دست به انتخاب می‌زند. یک راه اکتفا به توصیف وقایع و بازگویی اطلاعاتی است که در طول سفر کسب کرده و راه دوم قصه‌گویی و پر کردن شکاف‌های توصیف‌ها با ساخته‌‌و‌پرداخته‌های ذهنی. اغلب سفرنامهها از رفت‌و‌آمد میان این دو جریان درونی و بیرونی حاصل می‌شوند و تمایز روشنی نمی‌توان میان این دو جریان متصور بود اما با در نظر گرفتن این دو جریان، سفرنامهها را می‌شود به دو گونه تقسیم‌بندی کرد:
اول، سفرنامه به عنوان چالشی که در اثر مواجهه با دیگری می‌خواهد جهان درونی و بیرونی را یکپارچه کند و به کلمه درآورد. اما جهان سفرنامه‌نویس به آسانی به کلمه درنمی‌آید و این چالش به او یادآوری می‌کند که برخی عناصر تجربه‌ی سفر را حتی با خواندن نیز نمی‌توان درک کرد.
دوم، سفرنامه در این قالب که جهان‌بینی سفرنامه‌نویس در تاروپود نوشته‌هایش تنیده می‌شود و باعث می‌شود سفرنامه‌نویس آن‌طور که ادعا می‌کند آنچه رخ داده را دقیق ننویسد و تجربه‌ی ذهنی خود را به کلام درآورد. از این منظر سفرنامهها بستری غنی برای بررسی رابطه‌ی میان مشاهده‌گر و آن‌چیزی است که مشاهده کرده است. این رابطه در مواردی که مشاهده‌گر از جامعه‌ی متفاوتی است و درباره‌ی آنچه مشاهده‌شده می‌نویسد، جنبه‌های جالب‌تری هم پیدا می‌کند؛ از یک سو، جهان‌بینی مشاهده‌گر گاه به چالش کشیده می‌شود؛ از سویی دیگر، آنچه مشاهده می‌شود نیز پدیده‌ای منفعل نیست. در واقع، برخی مسافران تجربه‌ی سفر خود را درست با نگاه و ادبیات اهالی همان دیار نوشته‌اند. گاهی نیز اهالی آن دیار ویژگی‌هایی را اتخاذ می‌کنند که مسافر درباره‌ی آن‌ها بیان کرده و براساس برداشت بیرونی مسافر از خود رفتار می‌کنند.
سفرنامه‌های حج از از دل همین سنت ادبیات سفر و سفرنامه‌نویسی شکل گرفته‌اند و حاصل رفت‌وبرگشت میان جهان درونی و جهان بیرونی زائر سفرنامه‌نویس اند. جهان‌بینی زائر در متن تنیده شده است. علی‌رغم ادعای زائر سفرنامه‌نویس که به توصیف و گزارش واقعیت‌های عینی سفر حج و مناسک آن اکتفا کرده، سفرنامهها در خط‌به‌خط‌شان توصیفی از جهان فرهنگی عصر او هستند و زائر سفرنامه‌نویس از درون آن جهان است که دیده‌ها، شنیده‌ها و باور‌های خود روایت را می‌کند.
در واقع، سفرنامه‌های حج درست مثل همه‌ی سفرنامهها نقطه آغاز و پایان مشخصی دارد. یعنی با اولین قدم مسافر به بیرون از خانه آغاز می‌شود و با نوشتن تجربه‌ی سفر و نقل قصه‌های آن پایان می‌یابد. اما بین این دو نقطه چه اتفاقی می‌افتد که سفر حج سرمنشأ تغییر و تحولات فردی و اجتماعی می‌شود و سفرنامه‌های حج بستری برای ثبت این دست تجربه‌ها؟
زائر در طول مسیر حج و در روزهای ادای مناسک در مکه با دیگری‌هایی روبرو می‌شود که آن‌ها هم درست مثل او از خانه خارج شده‌اند، در ساختار و بافت اجتماعی و فرهنگی خود نیستند، با جهان ناشناخته‌ها مواجه شده‌اند و در تلاشند که به فهمی از این جهان جدید و دیگری‌های ساکن در آن دست بیابند. گاه بین مسافر زائر و دیگری گفتگوهایی شکل می‌گیرد و شباهت‌هایی پیدا می‌شود، در عین حال تمایزها هم پررنگ می‌شود، افق‌های جدید سیاسی و اجتماعی و حتی فردی برای مسافر زائر گشوده می‌شود و معناهای جدیدی برای مفاهیم قدیمی پیدا می‌شود. سفرنامه‌های حج آینه‌ای از همین مواجهه‌ها و گفتگوها با دیگری است.
سفرنامه‌های حج دو سویه از تجربه را بازنمایی می‌کنند؛ گزارشی از سفری درونی و ثبت تجربه‌ی سفری بیرونی. سویه درونی این گزارش‌ها استعاره‌ای از ماجراجویی و کاوش درونی است. زائر سفرنامه‌نویس در مواجهه با دیگری و جهان خارج به دنبال یافتن معنای شخصی و معنای جمعی است. در این جستجوی درونی و گاه رمانتیک، رقیبِ قهرمان وسوسه‌های خارجی یا طبیعت نیست، بلکه خود زائر است که هویت، باورها و معنای زندگی‌اش در مواجهه با جهان خارج به چالش کشیده می‌شود و به سیر دورنی می‌پردازد.
اما سفرنامه‌های حج گزارشی از سفر بیرونی زائر سفرنامه‌نویس نیز هست. این جنبه از سفرنامه‌های حج به زیارت کعبه و فریضه‌ی حج واجب و نیز رخداداهای خود سفر اشاره دارد. به عبارتی سفر حج ساختاری بیرونی دارد که درون آن جستجوی شخصی و درونی شکل می‌گیرد و تجربه‌ی حج را خلق می‌کند. چنین تجربه‌ای که با بعد مسافت و آرایه‌های ادبی زینت می‌شود، همان حجی است که در سفرنامهها بدان اشاره شده است.
زائر سفرنامه‌نویس نیز درست مثل همتایان سفرنامه‌نویسش اغلب در کشمکش میان این دو سفر بیرونی و درونی سفرنامه‌ی حج را خلق می‌کند. نقطه‌ی تلاقی این دو جریان است که ما را به سمت جهان فرهنگی زائر سفرنامه‌نویس رهنمون می‌کند و سفرنامه را به منبعی غنی درباره‌ی جهان فرهنگی زائر مسلمان تبدیل می‌کند. جهان فرهنگی زائر سفرنامه‌نویس عناصر متعددی دارد؛ بافت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، ارزش‌ها و باورها، انگیزه‌های سفرنامه‌نویسی، هویت جمعی و فردی، تعریف اماکن مقدس و غیره.
از جمله موضوعاتی که در مطالعات زیارت و حج کم‌تر بدان پرداخته شده است تجربه‌ی بازگشت از حج است. به سفر حج که می‌اندیشیم فقط تصویر لحظه‌ی شکوهمند رسیدن زائر به مکه و اماکن مقدس در ذهنمان نقش می‌بندد. اما منطق حکم می‌کند که هر رفتنی بازگشتی هم دارد و زائر نیز ناگزیز از مکه به خانه باز می‌گردد و دوباره‌ی وارد زندگی روزمره می‌شود. مفهوم مناسک گذار از دیدگاه آرنولد ون‌گنپ در اینجا راه‌گشا است. او در اثری با همین عنوان تجربه‌ی زیارت را به سه سطح تقسیم می‌کند که از گسست به گذار و در آخر به پیوند دوباره می‌انجامد. پیوند دوباره همان پایان مناسک حج است. درست لحظه‌ای که آخرین فریضه ادا می‌شود و زائر به وطن باز می‌گردد و زندگی اجتماعی خود را از سر می‌گیرد.
سفرنامه نویسی نیز به نوعی پایان همین چرخه است. ثبت تجربه‌ی سفر حج تلاش زائر سفرنامه‌نویس است که سفر درونی و خاطرات خود از جنبه‌های مذهبی و آئینی حج را با سفر بیرونی یکپارچه کند. همچنین پیوندی برقرار کند میان زائرانی که از سفر بازگشته‌اند و کسانی که این سفر را هرگز تجربه نکرده‌اند. به عبارتی، تجربه‌ی بازگشت از حج ناظر بر مرور خاطرات حج و تجربه مجدد سفر در قالبی ذهنی است. در چنین موقعیتی، سفرنامه‌نویسی ابزاری برای خلق تجربه‌ی حج در قالب واژه می‌شود. از سوی دیگر، مخاطب نیز با خواندن سفرنامه زائر ساکنی می‌شود و با خواندن توصیف مناسک و رخدادهای مذهبی و نیز توصیف راه‌ها، شهرها و رخدادهای سفر از زبان نویسنده پا به سفر حج می‌گذارد. اینجا می‌توان به مفهوم آستانگیِ ویکتور ترنر، از اندیشمندان برجسته‌ی مطالعات زیارت اشاره کرد. وی سفر زیارتی را سفر به دوردست‌هایی در نظر می‌گیرد که به درک بهتر مکان‌های آشنا و نزدیک می‌انجامد. در واقع، از دل سفر حج زائر سفرنامه‌نویس به بازتعریف خانه و پیوندهایش با خانه و اماکن مقدس نزدیک می‌پردازد. این درک بهتر به نوعی همان تجربه‌ی تاثیرگذار بازگشت از حج است که به شکل‌های مختلفی در زندگی روزمره زائر رخ می‌نماید.
به نظر می‌رسد تجربه‌ی سفر حج بدون بازگویی برای دیگران، چه شفاهی و چه مکتوب، کامل نمی‌شود. گویی میل طبیعی زائران سفرنامه‌نویس قسمت کردن تجربه‌‌های سفر حج با دیگران است، به‌ویژه اگر مخاطب‌شان مشتاق شنیدن قصه‌هایشان باشد. در مورد سفرنامه‌های حج نیز مؤمنان از مشتاق‌ترین مخاطبان هستند.
پژوهشگر: بتول فیروزان
نشر اطراف پیش از این سه سفرنامه‌ی حج منتشر کرده که جهان فرهنگی سه زن زائر را بازنمایی می‌کنند و خواندن‌شان برای علاقه‌مندان ژانر ادبیات سفر و ادبیات زیارت خالی از لطف نیست: چادر کردیم رفتیم تماشا، خانم فردا کوچ است، و سه روز به آخر دریا. مطلب دیدار در قرنطینه هم که پیش از این در بی‌کاغذ اطراف منتشر شده است، تصویری تاریخی از سفر حج در روزگار اپیدمی پیش چشم می‌گذارد.
فهرست منابع
Thompson, Carl. 2011. Travel Writing. Routledge.
Weber, Elka. 2014. Traveling through Text: Message and Method in Late Medieval Pilgrimage Accounts. Routledge.
Metcalf, Barbara D. 2001. “The Pilgrimage Remembered: South Asian Accounts oh hajj.” In Muslim Travellers : Pilgrimage, Migration, and the Religious Imagination, by Dale F Eickelman and Piscatori James. London : Routledge.
Locker, Martin. 2017. “There and Back Again: Creating the Pilgrimage Experience in Text.” In Stasis in the Medieval West? Questioning Change and Continuity, by Michael D.J Bintley, Martin Locker, Victoria Symons and Mary Welles, 143-153. New York: Palgrave Macmillan.
Turner, Victor. 1967. “Betwixt and Between: The Liminal Period in Rites of Passage.” In The Forest of Symbols; Aspects of Ndembu Ritual, by Victor W. Turner. Ithaca, N.Y: Cornell University Press.
فکوهی، ناصر. ۱۳۸۶. تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسا‌ن‌شناسی. تهران: شر نی.