زندگی نامه چیست و چرا اهمیت دارد؟ | راهنمای کامل زندگی نامه نویسی

زندگی نامه به عنوان روایتی از زندگی افراد، چه مربوط به بزرگان و آدم‌های سرشناس باشد و چه افراد عادی، همیشه در ادبیات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. در دنیای امروز هم که میل و عطش زیادی برای شناخت شخصیت‌ها و تاریخ‌نگاری حس می‌شود، بیوگرافی بیشتر جدی گرفته شده و مورد توجه است. زندگی نامه‌ها فقط برای سرگرمی نیستند بلکه هدفی فراتر دارند و می‌توان از آن‌ها برای الهام‌بخشی، آموزش یا حفظ تاریخ استفاده کرد.

زندگی نامه چیست؟

زندگی نامه یا بیوگرافی، روایت دقیق و مستندی از زندگی یک شخص است که معمولاً فردی دیگر آن را می‌نویسد. این روایت دربردارندۀ اطلاعاتی مختلفی از زندگی این فرد است، از زندگی شخصی و خصوصی او تا فعالیت‌های حرفه‌ای، دستاوردها و چالش‌های شخصی و کاری‌اش. هدف کلی این است که پرتره‌ای از فرد و تجارب شخصی او در زندگی به تصویر کشیده شود.

خیلی از زندگی نامه‌ها، مخصوصاً بیوگرافی‌های کلاسیک و تاریخی، به صورت خطی نوشته می‌شوند؛ یعنی از تولد فرد آغاز شده و تا زمان مرگ او (یا درصورتی‌که فرد زنده است، تا زمان حال) ادامه می‌یابند. برخی دیگر از آثار این ژانر اما فرم متفاوت‌تری را پیش می‌گیرند و به صورت موضوعی پیش می‌روند و روی جنبه‌های خاصی از زندگی فرد، مثل دستاوردهای شغلی یا تأثیرات اجتماعی او، تمرکز کنند. بسیاری از بیوگرافی‌های مدرن و امروزی ترجیح می‌دهند به این صورت سوژه بپردازند و آن را به تصویر درآورند.

به طور کلی تمام آثار زندگی نامه‌ای شامل سه ویژگی‌ مشترک‌اند: مبتنی بر حوادث واقعی و اسناد و مدارک و مصاحبه‌های معتبرند، به نقاط مهم و عطف زندگی سوژه می‌پردازند و جزئیات غیرمرتبط را کنار می‌گذارند، و این‌که نویسندۀ دیگری غیر از خود فرد این اثر را می‌نویسد (راوی سوم‌شخص است). در حالتی که شخصیت اصلی خود زندگی نامه‌اش را بنویسد (راوی اول‌شخص)، اثر او به عنوان خودزندگی نامه یا اتوبیوگرافی شناخته می‌شود.

نکتۀ قابل‌توجه این است زندگی نامه در دستۀ ناداستان قرار دارد ولی گاهی آثاری داستانی منتشر می شوند که فرم زندگی نامه‌ای دارند. تفاوت این‌جاست که داستان‌های زندگی نامه‌ای کاملاً واقعی نیستند و حتماً با عنصر تخیل آمیخته‌اند. حتی اگر شخصیت اصلی داستان هم واقعی باشد، زندگی نامۀ او تماماً مبتنی بر حقیقت نیست و نویسنده تجربیات او را دراماتیزه و داستانی کرده، در وقایع دست برده و واقعیت برساختۀ خود را خلق کرده است.

تاریخچۀ زندگی نامه نویسی و سیر تحول آن

زندگی نامه‌نویسی به عنوان فرمی ادبی، دارای سابقه‌ای بسیار طولانی است. به اعتقاد برخی از منتقدین و تاریخ‌نگاران، بیوگرافی احتمالاً اولین ژانر ادبیات بوده. از دیدگاه این دسته، گورنوشته‌های مصریان که شرح کوتاهی از زندگی فرد متوفی را ارائه می‌داد، نوعی متن بیوگرافیک بود. قدمت این متون به 2600 سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. ردپای زندگی نامه را در سطرهایی از گیلگمش هم می‌توان یافت. اما مشهورترین متن‌های بیوگرافیک احتمالاً مربوط به کتب مقدس است. بخش‌هایی از تورات هم که به زندگی پیامبرانی مثل حضرت ابراهیم و پسرانش می‌پردازد، را معمولاً جزو متون زندگی نامه‌ای دسته‌بندی می‌کنند.

پس از میلاد مسیح و تا اواخر قرون وسطای متأخر، با آثار بیشتری در زمینۀ زندگی نامه مواجهیم به وضوح تعداد این کتاب‌ها بیشتر شد. دلیل این مسئله فضای مذهبی غالب در دنیای غرب و تسلط کلیسا بود که اجازۀ انتشار آثار غیر را نمی‌داد. به خاطر همین بیشتر بیوگرافی‌ها در مورد زندگی حضرت مسیح، قدیسان و پاپ‌ها بود. حتی در کشورهای غیرمسیحی هم بیشتر آثار بیوگرافی به جای مانده نشان می‌دهد که در مورد زندگی پیامبران و راهب‌ها بودند. در اواخر قرون وسطا تغییر پارادایمی صورت گرفت و زندگی نامه‌ها بیشتر حول زندگی شوالیه‌ها و شاهان و چهره‌های شاخص تاریخی نوشته شد.

اولین بیوگرافی مدرن در اواخر قرن هجدهم منتشر شد؛ زندگی ساموئل جانسون نوشتۀ جیمز بوزوِل. این کتاب نه‌تنها زندگی نامه را به عنوان یک ژانر ادبی معرفی کرد بلکه اساساً شیوۀ زندگی نامه‌نویسی را هم متحول کرد. بوزول برای نوشتن زندگی این شاعر و نمایشنامه‌‎نویس دست به تحقیقات گسترده‌ای زد و از تکنیک‌هایی مثل مشاهده و مصاحبه هم استفاده کرد که تا پیش از آن بی‌سابقه بود. در قرن بیستم هم با مطرح شدن دانش‌هایی مثل روانشناسی و جامعه‌شناسی، ابعاد جدیدتری به این ژانر اضافه شد و بیوگرافی‌نویس‌ها سعی کردند از تاریخ‌نگاری صرف فاصله بگیرند و در ذهن و جان سوژۀ خود عمیق‌تر و دقیق‌تر شوند.

با ظهور رسانه‌های دیجیتال، زندگی نامه‌ها از قالب‌های کاغذی به محتوای آنلاین منتقل شد. حالا هر کسی می‌تواند از زندگی خود بنویسد و همه می‌توانند آن را بخوانند. این رویۀ جدید نشان داده که تجربیات زندگی هر کسی، حتی آدم‌های گمنام هم می‌تواند جذاب باشد.

اهمیت زندگی نامه در جامعه

زندگی نامه‌ها نه‌تنها به حفظ تاریخ و فرهنگ کمک می‌کنند، بلکه در درک شخصیت‌های گوناگون نیز مؤثرند.

نقش زندگی نامه در حفظ تاریخ و فرهنگ

زندگی نامه‌ها به عنوان گواهی‌هایی از تاریخ، نقش مهمی در حفظ فرهنگ‌ و تاریخ جامعه ایفا می‌کنند. با ثبت جزئیات زندگی شخصیت‌های مهم، نسل‌های آینده می‌توانند با تاریخ آشنا شوند و از تجربیات گذشتگان درس بگیرند. این آثار تاریخی به ما کمک می‌کنند تا درک کاملی از وقایع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن زمان داشته باشیم. این نوشته‌ها می‌توانند الهام‌بخش نسل‌های جدید برای فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی باشند.

تأثیر زندگی نامه بر شناخت شخصیت‌ها

زندگی نامه‌ها ابزارهایی برای فهم بهتر شخصیت‌های مختلف فراهم می‌کنند. آن‌ها به ما این امکان را می‌دهند که به عمق تفکر، احساسات و تجربیات زندگی افراد پی ببریم. از طریق شرح جزئیات زندگی، می‌توانیم علت‌ها و دلایل رفتارهای انسان‌ها را درک کنیم. بیوگرافی‌ها همین‌طور می‌توانند به تجزیه و تحلیل شخصیت‌ها کمک کنند و وادارمان کنند سؤالاتی دربارۀ چگونگی شکل‌گیری شخصیت‌ها بپرسیم.

علاوه بر این‌ها آموزش غیرمستقیم هم از دیگر کارکردهای مطالعۀ کتاب‌های زندگی نامه است. یادگیری از تجربه‌ها و تصمیمات دیگران هم آموزنده و هم الهام‌بخشی خواهد بود.

انواع زندگی نامه

زندگی نامه‌ها بسته به سبک نگارش و نوع نگاه‌شان به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند:

• زندگی نامۀ کلاسیک

زندگی نامه کلاسیک یا عادی به زبانی ساده و بدون تکنیک‌های ادبی خاص نوشته می‌شود. این نوع زندگی نامه مناسب معرفی افرادی است که داستان‌های جالبی برای گفتن دارند. برای معرفی شخصیت های تاریخی و شاخص معمولاً از این شیوه استفاده می‌شود. این نوع معمولاً شامل اطلاعاتی از گذشتۀ فرد، خانواده و جامعه و حوادثی است که پشت سر گذاشته.

• زندگی نامۀ حرفه‌ای

زندگی نامه‌های حرفه‌ای مربوط به افرادی است که در حوزۀ خاصی شناخته شده‌اند. این نوع بیوگرافی‌ها بیشتر به بررسی موفقیت‌ها و دستاوردهای حرفه‌ای فرد متمرکز هستند. این نوع از زندگی نامه‌ برای نمایش توانمندی‌ها و توانایی‌های فرد در محیط‌های شغلی بسیار مهم‌اند و اطلاعاتی دربارۀ تحصیلات، مهارت‌ها و تجربیات کاری او ارائه می‌دهند.

• زندگی نامۀ خودنوشت

زندگی نامه خودنوشت یا خودزندگی نامه یا اتوبیوگرافی نوعی بیوگرافی است که در آن فرد حوادث زندگی‌اش را به قلم خودش می‌نویسد. این نوع نگارش معمولاً با نوعی خودآگاهی و گاهی با خودانتقادی همراه است.

• زندگی نامۀ مصور

این نوع بیوگرافی ترکیبی از متن و تصویر است. کتاب‌های کمیک و مستندهای مصوری که به زندگی آدم‌های واقعی می‌پردازند از این جنس زندگی نامه به شمار می‌روند. کتاب کمیک پیاده‌ها که به زندگی جان لوئیس می‌پردازد، از همین نوع بیوگرافی مصور است.

و در دنیای مدرنی که همه‌چیز حول اینترنت و شبکه‌های اجتماعی می‌گردد و بسیاری از ما سایت، صفحه یا بلاگ شخصی داریم، بیوگرافی پروفایل صفحات مجازی را هم می‌توان نوعی زندگی نامه دانست. بیوی پروفایل هر چند کوتاه است ولی می‌تواند مشخصه‌های اصلی زندگی نامه را داشته باشد.

چگونه زندگی نامه بنویسیم؟

نوشتن زندگی نامه معمولاً کاری چالش‌برانگیز به نظر می‌رسد، اما با رعایت مراحلی مشخص، این فرایند تا حدودی آسان‌تر خواهد شد. برای نوشتن یک بیوگرافی، مراحل زیر پیشنهاد می‌شود:

1. تحقیق: ابتدا داده‌های دقیقی از فرد مورد نظر جمع‌آوری کنید. این داده‌ها را از منابع مختلفی می‌توانید به دست آورید؛ مطالعۀ کتاب‌ها و منابع مرتبط، مصاحبه با خود سوژه یا کسانی که او را می‌شناسند و تحقیقات میدانی از جمله بهترین شیوه‌هایی هستند که کمک می‌کنند به عنوان نویسنده درک خیلی بهتر و کامل‌تری از سوژه به دست آورید.
2. نظم‌دهی: پس از گردآوری داده‌ها، آن‌ها را به ترتیبی منطقی و قابل فهم طبقه‌بندی کنید. دسته‌بندی‌کردن باعث می‌شود بتوانید از درون داده‌ها پراکنده و متفاوت به یک سیر و روند مشخص برسید. در واقع در این مرحله شما می‌توانید به اطلاعات مشخصی از سوژه برسید. با برداشتن این گام شما می توانید، نوشتن بیوگرافی را آغاز کنید.
3. نویسندگی: متن زندگی نامه را بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده بنویسید. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد در این ژانر، شخصیت سوژه و تجربیات و حوادث اصلی زندگی او خیلی مهم است و مخاطب در وهلۀ اول انتظار دارد این دست موارد را در زندگی نامۀ او بیابد. اما این نباید باعث شود که بیوگرافی تبدیل به اثری خشک و یکنواخت شود. فراموش نکنید که زندگی نامه در نهایت ژانری ادبی است، بنابراین تا جای ممکن باید خلاق باشید و لحن و سبک مناسبی برای آن انتخاب کنید. برای مثال نوشتن زندگی نامه یک شخصیت ادبی با یک دانشمند یا کارآفرین شبیه به هم نخواهد بود. خواننده در خواندن بیوگرافی ادبا، انتظار لحنی ادبی و شاعرانه‌تر را دارد درحالی‌که برای یک کارآفرین این سبک متناسب نیست و احتمالاً مخاطب نمی‌تواند با آن ارتباط برقرار کند.
4. ویرایش: مرحلۀ نهایی نیز مثل همیشه ویرایش کردن متن است. بیوگرافی را چندین بار مرور و ویرایش کنید تا آمادۀ انتشار شود.

نکات مهم در زندگی نامه نویسی

در نوشتن زندگی نامه، توجه به نکات زیر می‌تواند به بهبود کیفیت متن کمک کند:

• از جزئیات دقیق و منابع معتبر و دست اول استفاده کنید؛ این‌ها می‌توانند جذابیت متن شما را افزایش دهند.
• مقایسه و تجزیه‌وتحلیل کنید تا عمق بیشتری به داستان زندگی نامه بدهید.
• همیشه بی‌طرفی خود را نسبت به سوژه حفظ کنید و هرگز قضاوت شخصی نداشته باشید. این باعث می‌شود زندگی نامه ارزش کیفی و تحقیقی پیدا کند.

5 اشتباه رایج در نوشتن زندگی نامه

• عدم تحقیق کافی دربارۀ فرد مورد نظر
• عدم توجه به جزئیات کلیدی
• عدم رعایت نظم در نوشتار
• استفاده از زبان غیررسمی در متن‌های حرفه‌ای
• عدم ویرایش و بازنگری متن

تفاوت زندگی نامه و خودزندگی نامه

اگرچه زندگی نامه و خودزندگی نامه به یکدیگر مرتبط هستند، اما تفاوت‌های مهمی نیز دارند. زندگی نامه نوشته‌ای است که زندگی یک فرد از دیدگاه سوم شخص روایت می‌شود. نویسنده به بررسی جزئیات زندگی آن فرد پرداخته و نظر خود را در مورد شخصیت و تأثیرات او بیان می‌کند. این نوع نوشتار معمولاً به صورت تحقیقاتی و تحلیلی انجام می‌شود و بیشتر بر روی تجربیات و جزئیات زندگی‌های مهم متمرکز است.

خودزندگی نامه اما به نویسندگان امکان می‌دهد که زندگی خود را از دیدگاه خودشان بنویسند. این نوع نوشتار می‌تواند شامل احساسات، تفکرات و تحلیل‌های شخصی فرد باشد. در این فرم، نویسنده خود، تجربه‌ها و دیدگاه‌هایش را بیان می‌کند تا تأثیرگذاری بیشتری بر خوانندگان داشته باشد. خودزندگی نامه‌ها معمولاً بیشتر احساسی و شخصی هستند و به تجزیه و تحلیل عمیق‌تری از لحظات خاص زندگی می‌پردازند.

در همین زمینه پیشنهاد می‌کنیم کتاب ادبیات من را بخوانید.

منابع معتبر برای نوشتن زندگی نامه

برای نوشتن زندگی نامه‌های باکیفیت، آشنایی با بیوگرافی های معتبر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. خواندن این کتاب‌ها به شما کمک می‌کند شیوۀ درست مواجهه با سوژه، نزدیک شدن به آن، تحقیق کردن در موردش و نوشتن زندگی او را بیاموزید.

در ادامه به چند کتاب مهم تاریخی اشاره می‌شود که می‌توانند منابع خوبی برای مطالعه در این ژانر باشند:

• کتاب استیو جابز (2011)، نوشتۀ والتر ایساکسون، که تحقیق و نوشتنش دو سال طول کشید و بر اساس مصاحبه با 40 نفر از نزدیکان جابز به دست آمد. این کتاب در لیست پرفروش‌های نیویورک‌تایمز قرار گرفت.
• ذهن زیبا (1998)، نوشتۀ سیلویا ناسار که زندگی جان نش، ریاضی‌دان شیزوفرنیک برندۀ نوبل را روایت می‌کند. این کتاب نامزد جایزۀ پولیتزر بود.
• فریدا؛ بیوگرافی فریدا کالو (1983)، نوشتۀ هیدن هرارا که به زندگی این نقاش بزرگ مکزیکی، هنرش و روابطش می‌پردازد.

کتاب‌های بی شماری هم در زمینۀ آموزش زندگی نامه نویسی در دسترس هستند. ضمن این‌که وب‌سایت‌هایی هم راه‌اندازی شده‌اند که به ارائۀ مقالات و منابع معتبر در زمینۀ بیوگرافی نویسی می‌پردازند. این وب‌سایت‌ها می‌توانند به شما در تحقیق و نوشتن کمک شایانی کنند. مثل

• وب‌سایت‌های دانشگاهی مرتبط با ادبیات و تاریخ
• وب‌سایت‌های شخصی و بلاگ‌های متخصص در زمینۀ زندگی نامه نویسی
• یا مقالات علمی موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر

نوشتن زندگی نامه، نه تنها یک فعالیت ادبی، که یک فرهنگ‌سازی است. اما در این مسیر چالش‌های زیادی وجود دارد که احتمالاً مهم‌ترین آن‌ها حفظ حریم خصوصی شخصیت است؛ این‌که تا کجا می‌شود پیش رفت، چه جزئیاتی مفید است و چه اطلاعاتی بی‌فاید خواهد بود یا حریم شخصی را زیر پا می‌گذارد. چالش بعدی هم صحت‌سنجی اطلاعات و اعتبار آن‌هاست. امروزه منابع زیادی در دسترس زندگی نامه‌نویس قرار دارد ولی از سوی دیگر داده‌های غلط هم فراوان‌اند که می‌توانند مسیر تحقیق را منحرف کنند. بیوگرافی نویس باید در این زمینه دقت زیادی داشته باشد تا بتواند اثر باکیفیت و معتبر خلق کند.