همۀ ما می‌دانیم به چه متن‌هایی ناداستان اطلاق می‌شود. اما آیا تا به حال به این فکر کرده‌ایم که ژانرهای ناداستان دقیقاً کدام هستند و چگونه می‌توان آن‌ها را شناخت؟ بسیاری از علاقه‌مندان به ادبیات، هنگام روبه‌روشدن با این مفهوم پیچیده و گسترده سردرگم می‌شوند و نمی‌دانند از کجا شروع کنند. در این مطلب، ژانرهای مختلف ناداستان معرفی می‌شود و ویژگی هر یک ذکر خواهد شد.
ناداستان چیست؟
برای ورود به دنیای متنوع ژانرهای ناداستان، نخست باید ماهیت ناداستان را به‌درستی بشناسیم. ناداستان متنی است که بر پایۀ واقعیت‌ها و حقیقت بنا شده و هدف آن ارائۀ اطلاعات واقعی یا تجربیات شخصی است، نه خلق داستان‌هایی ساختگی یا فرضی. در واقع محور اصلی ناداستان، تحلیل یا روایت وقایع حقیقی است. برخلاف داستان‌های تخیلی، ناداستان به حقیقت و واقعیت تعهد دارد، معمولاً ناداستان به فهم بهتر دنیای واقعی کمک می‌کند و می‌تواند جنبه‌های مختلف فرهنگی، علمی، تاریخی یا اجتماعی را پوشش دهد.
از جمله ویژگی‌های کلیدی ناداستان می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- استناد به داده‌ها و منابع معتبر به جای خیال‌پردازی
- زبان روان و صریح با تأکید بر انتقال اطلاعات
- و ساختار منطقی و مستدل که براساس واقعیت‌ها شکل گرفته است
در نتیجه، ناداستان نه‌فقط قالبی ادبی، که ابزاری مهم برای آموزش و آگاهی عمومی هم به شمار می‌رود.
شروع ناداستان را می‌توان به آثار فلسفی باستان مثل نوشته‌های افلاطون و ارسطو نسبت داد. از طرف دیگر متون دینی و کتب مقدس و مذهبی هم در همین گونه می‌گنجند. بنابراین عمر ناداستان به حداقل 2500 سال پیش باز می‌گردد. در قرون وسطا که عصر سلطۀ مذهب و کلیسا بود، متون دینی غالب بودند. از قرن نوزدهم، ژورنالیسم و زندگی نامه‌نویسی رشد چشمگیری یافت. در قرن بیستم هم شاهد شکل‌گیری دیگر ژانرهای ناداستان بودیم؛ مثل ناداستان روایی، مستندنگاری و مموار.
تفاوت‌های داستان و ناداستان
اگر بخواهیم تفاوت‌های اساسی میان متن داستانی و غیرداستانی را بررسی کنیم، باید چند عامل را در نظر بگیریم:
- ماهیت محتوا: داستان بر پایه تخیل نویسنده بنا شده، اما ناداستان بر واقعیت‌ها و حقایق استوار است. البته داستان‌ها هم ممکن است ریشه در واقعیت داشته باشند و ماجراهایی حقیقی را روایت کنند، ولی داستان‌نویس خود را ملزم به حقیقت و پایبند به آن نمی‌بینید. بنابراین به تشخیص و سلیقۀ خود و الزامات داستانی، در شخصیت‌ها و اتفاقات دست می‌برد و آن را دراماتیزه می‌کند.
- هدف نوشته: داستان و رمان ژانری والا و متعالی محسوب می‌شود ولی هدفش در وهلۀ اول سرگرم‌کردن خواننده و خلق تجربه‌های احساسی در اوست. ناداستان اما به قصد اطلاع‌رسانی، آموزش، تحلیل یا مستندسازی نوشته می‌شود. این به معنای برتر بودن ناداستان یا ارزش بیشتر آن نیست بلکه صرفاً به رویکرد آن اشاره دارد.
- ساختار و زبان: داستان دارای عناصر روایی مثل شخصیت‌پردازی، خط داستانی و اوج و فرود است، ضمن این‌که نویسنده می‌تواند زبان خاص خود را خلق کند. درحالی‌که ناداستان ساختاری منطقی و مستدل دارد و معمولاً زبانش دقیق و گویاست.
- اعتبار منبع: ناداستان به منابع و داده‌های واقعی استناد می‌کند، در حالی که داستان چنین الزامی ندارد.
در همین زمینه، مقالۀ «ناداستان چیست؟» را بخوانید.
اهمیت ناداستان
ناداستان نه‌تنها در ادبیات جایگاه خاصی دارد، بلکه نقش بسیار مهمی در انتقال دانش و فرهنگ ایفا می‌کند. امروزه با پیشرفت فناوری و افزایش دسترسی به منابع، ناداستان به یکی از پُرطرفدارترین قالب‌های نوشتاری تبدیل شده است. از سوی دیگر، توسعۀ اینترنت به خلق نوع جدیدی از ناداستان کمک کرده که به بلاگ‌نویسی معروف شده است. به طور کلی این نوع ادبیات به ما این امکانات را می‌دهد:
- افزایش آگاهی عمومی دربارۀ رویدادها و اتفاقات تاریخی، علمی و فرهنگی
- تسهیل فرایند یادگیری با ارائۀ نمونه‌های واقعی و قابل‌استناد
- ایجاد ارتباط مستقیم میان نویسنده و خواننده با استفاده از زبان ساده و قابل‌فهم
ژانرهای ناداستان
ژانرهای ناداستان دامنۀ گسترده‌ای دارند که هر کدام با ساختار، هدف و رویکردی خاص، جزییات منحصربه‌فردی ارائه می‌دهند. در ادامه به مهم‌ترین شاخه‌های غیرداستانی اشاره می‌شود:
1- جستار و ناداستان روایی
جستار نوعی متن کوتاه و روایی است که در آن نویسنده نگاهی شخصی به موضوعات گوناگون دارد. این ژانر معمولاً آزادانه‌تر و غیررسمی‌تر است و به بیان دیدگاه‌ها و تحلیل‌های نویسنده اختصاص دارد. ویژگی‌های اصلی جستار عبارت‌اند از:
- زبان محاوره‌ای یا نیمه‌رسمی
- تمرکز بر تحلیل شخصی و نظرات فردی
- پرداختن به دغدغه‌های شخصی
- عدم الزام به ساختار سخت‌گیرانه
جستار و ناداستان روایی ظاهراً قالبی ژورنالیستی دارد و به شکل سنتی برای این مدیوم تولید می‌شود. خیلی از جستارها برای نشریات نوشته شده‌اند. نویسنده معمولاً از دغدغه‌های شخصی خود شروع می‌کند ولی به‌مرور به موضوعات مهم فلسفی، اجتماعی و سیاسی گریز می‌زند و آن‌ها را تحلیل می کند.
جستار امروزه از محبوب‌ترین ژانرهای ناداستان به شمار می‌آید، تا جایی که خیلی از داستان‌نویسان مهم معاصر در قالب آن متن‌هایی آفریده‌اند؛ کسانی همچون دیوید فاستر والاس، جاناتان فرنزن و زیدی اسمیت.
با مجموعۀ «جستار روایی» اطراف آشنا شوید.
2- زندگی نامه و خودزندگی نامه
زندگی نامه یا بیوگرافی شرح زندگی یک فرد است که توسط شخص دیگری نوشته می‌شود و هدف آن معرفی جامع و دقیق زندگی، دستاوردها و شخصیت آن فرد است. در خودزندگی نامه (اتوبیوگرافی) اما نویسنده خود شخص یا سوژۀ اصلی است. ویژگی‌های کلیدی این ژانر:
- بازتاب جزئیات دقیق زندگی و شخصیت
- ترکیب رویدادها با تحلیل روانشناختی
- تأکید بر اهمیت اتفاقات در بستر تاریخی و اجتماعی
این ژانر ناداستان نقش مهمی در حفظ حافظۀ تاریخی و شناخت شخصیت‌های تأثیرگذار دارد.
3- ژورنالیسم و گزارش‌نویسی
ژورنالیسم یا روزنامه‌نگاری یکی از کاربردی‌ترین و گسترده‌ترین ژانرهای ناداستان است که هدفش اطلاع‌رسانی سریع و دقیق مخاطب دربارۀ رویدادهای جاری است. گزارش‌نویسی شاخه‌ای از ژورنالیسم است که به‌تفصیل دربارۀ یک موضوع یا رویداد می‌پردازد. از خصوصیات این نوشته‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- معمولاً لحنی خبری و بی‌طرفانه دارند،
- بر جمع‌آوری میدانی داده‌ها و شواهد تکیه می‌کنند،
- و خبرهایی شفاف، مختصر و واقع‌گرایانه ارائه می‌دهند.
از این نوع نوشتار بیشتر برای شفافیت اجتماعی و مشارکت عمومی استفاده می‌شود.
4- مستندنگاری و روایت مستند
مستندنگاری به دنبال تهیه و تدوین اطلاعات حقیقی و دقیق دربارۀ یک موضوع یا سوژه است. در این ژانر، شاهد ترکیب متن، تصویر و داده‌های مستند هستیم تا نمایی کامل از واقعیت ارائه شود.
- تمرکز بر صحت و اعتبار اطلاعات
- ساختار منسجم و منطقی
- و استفاده از منابع متنوع و قابل اتکا
از ویژگی‌های اصلی مستندنگاری هستند. از این شیوه به‌کرات در روایت‌های تاریخی و معاصر استفاده می‌شود.
کتاب خاک کارخانه نمونه‌ای از ژانر مستندنگاری است.
5- سفرنامه و روایت سفر
سفرنامه روایت تجربه‌های واقعی سفر است. در این نوشته‌ها علاوه بر توصیف مکان‌ها، فرهنگ‌ها و اتفاقات، تصویر دقیقی از احساسات و دیدگاه‌های نویسنده هم ارائه می‌دهد. سفرنامه نویسی عمری بسیار طولانی دارد و از قدیمی‌ترین ژانرهای ناداستان به حساب می‌آید. از ویژگی‌های اصلی روایت سفر می‌توان به این‌ها اشاره کرد:
- توصیف جزئیات محیطی و جغرافیایی
- و ادغام تأملات و ادراکات شخصی با اطلاعات تاریخی و فرهنگی
سفرنامه‌ها می‌توانند منبعی خلاقانه برای آشنایی با اقلیم‌ها و تمدن‌های مختلف باشند.
6- خاطره‌نگاری و مموار
خاطرات و مموار به نثرهایی گفته می‌شود که به ثبت تجربیات و وقایع زندگی شخصی می‌پردازند، ولی بر جنبه‌هایی خاص تکیه دارند؛ مثلاً تأثیرات فرهنگی، تاریخی یا احساسی مقاطعی از زندگی را روایت می‌کنند. تفاوت مموار و خودزندگی نامه در بازۀ زمانی آن‌هاست: خاطرات بر دورۀ زمانی کوتاه‌تر و لحظات خاص تمرکز دارد، در حالی که اتوبیوگرافی گسترده‌تر بوده و تقریباً تمام زندگی فرد و اتفاقات آن را در برمی گیرد. خاطره نگاری‌ها معمولاً زبانی صمیمی و قابل فهم دارند و ابزاری مؤثر برای ثبت تاریخ شفاهی هستند.
مطلب «خاطره‌نگاری چیست؟» را بخوانید.
7- نامه‌نگاری
نامه‌نگاری از دیگر ژانرهای ناداستان محسوب می‌شود که به نسبت قدمتی دیرینه دارد. اپیستولاری یا نامه‌نگاری ژانر ارسال و نگارش نامه‌های شخصی یا رسمی است. این نامه‌ها اگر شخصی باشند نثری صمیمی دارند و اگر به نهاد یا سازمان خاصی ارسال شده باشند با لحنی سازمانی بیان شده‌اند. این قالب ناداستانی می‌تواند تاریخی، ادبی یا حتی پژوهشی باشد. نکات برجسته آن شامل موارد زیر است:
- مستند بودن به تاریخ و شرایط ارسال نامه
- تأکید بر بیان احساسات و نظرات صادقانه
- شکل‌دهی شخصیت و روابط از طریق گفتگوهای مکتوب
نامه‌های چخوف به خانواده، دوستان و همکارانش، نامه‌های کافکا به فلیسه و خواهرش یا نامۀ او به پدرش از معروف‌ترین آثار این ژانر به حساب می‌آیند. نامه‌نگاری گاهی به عنوان سندی تاریخی و فرهنگی استفاده می‌شود که دیدی ویژه نسبت به دوران و مردم فراهم می‌کند.
8- خودیاری و توسعۀ فردی
ژانر خودیاری یا توسعۀ فردی متونی را شامل می‌شود که با هدف ارتقای مهارت‌ها، بهبود کیفیت زندگی و انگیزش نوشته شده‌اند. این گونه تا حدی به روانشناسی مثبت و عامه‌فهم نزدیک می‌شود ولی نظری و تئوریک نیست. ویژگی‌های کلیدی این ژانر غیرداستانی به این صورت است:
- زبانی انگیزشی و کاربردی دارد،
- تکنیک‌ها، روش‌ها و استراتژی‌های عملی برای موفقیت در کار و زندگی ارائه می‌دهد،
- و بر رشد روانی، عاطفی و اجتماعی فرد تمرکز می‌کند.
این متون در حوزه‌های روانشناسی کاربردی، مدیریت و آموزش‌های غیررسمی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در نهایت این‌که ناداستان‌های خودیاری و رشد فردی، ابزاری موثر برای تغییر رفتار، ارتقای مهارت‌ها و رشد فکری هستند. چون با تکیه بر تجربیات و دانش واقعی خواننده می‌تواند خودشناسی عمیق‌تری داشته باشد، استراتژی‌های عملی مقابله با چالش‌ها را بیاموزد و دیدگاه وسیع‌تری نسبت به موضوعات مختلف به دست آورد.
9- نقد و تفسیر
در نقد و تفسیر، نویسنده به بررسی، تحلیل و ارزیابی آثار ادبی، هنری، فکری و فلسفی یا تاریخی می‌پردازد. این ژانر عمیقاً بر مطالعه و بررسی دقیق تکیه دارد. نکاتی که آثار تفسیری را از دیگر ژانرهای ناداستان متمایز می‌کند، عموما این‌ها هستند:
- استفاده از زبان تخصصی و مستدل
- ارائۀ دیدگاه‌های متوازن همراه با شواهد
- ارتقای دانش و دیدگاه انتقادی خواننده
نظریات و آثار فلسفی، جامعه‌شناسی، روانشناسی، نقد فرهنگی، مطالعات تاریخی و از این قبیل، همگی در این دسته قرار می‌گیرند. نقد و تفسیر زمینه‌ای برای تعامل فکری و توسعۀ دانش تخصصی فراهم می‌آورد.
10- تحقیق و پژوهش و آموزش
این ژانر شامل پژوهش علمی و تحقیقِ گزارشِ یافته‌ها و نتایج مطالعات حوزه‌های مختلف دانش است که به‌صورت ساختاریافته ارائه می‌شود. آثار پژوهشی و آموزشی:
- از روش‌های علمی و استانداردهای پژوهشی تبعیت می‌کنند،
- داده‌ها را به شکل مستند و قابل ارزیابی ارائه می‌دهند،
- و هدف‌شان گسترش دانش و یافتن پاسخ به سؤالات تحقیقاتی است.
اکثر متون دانشگاهی، پایان‌نامه‌ها و گزارش‌های علمی در این قالب نوشته می‌شوند.
به طور کلی برای گزارش‌دهی یافته‌ها، مستندسازی تجربیات و ارائۀ تحلیل‌های جامع از فرم ناداستان استفاده می‌شود. این ویژگی‌ها در حوزه‌های تجاری نیز کاربرد دارد، جایی که مستندات دقیق به تصمیم‌گیری‌های بهتر و استراتژیک کمک می‌کند. با کمک ناداستان می‌توان یافته‌ها و آمارها را دوره‌بندی و تبیین یا پروژه‌ها و نتایج را مستندسازی کرد.
ناداستان خلاق چیست؟
ناداستان خلاق (Creative Non-Fiction) نوعی خاص و جذاب از ناداستان است که ویژگی‌های ادبی و هنری اخذ شده از داستان را با تعهد به واقعیت ترکیب می‌کند تا خواننده را همزمان از نظر علمی و احساسی جذب کند. این مدل غیرداستانی دارای خصوصیات برجسته‌ای است که آن را از سایر ژانرهای ناداستان متمایز می‌کند. در زیر به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود:
- استفاده از زبان شاعرانه و پرورشی: نویسنده با بهره‌گیری از تشبیهات، استعارات و دیگر ابزارهای ادبی، متنی جذاب و هنری خلق می‌کند.
- توجه به روایت: برخلاف نوشته‌های صرفاً علمی، ناداستان خلاق به شکلی داستان‌گونه روایت می‌شود تا حس درگیرکننده‌تری ایجاد کند.
- وفاداری به حقیقت: داده‌ها و وقایع بدون دخل و تصرف بازگو می‌شوند اما با ظرافت‌های هنری بیان می‌گردند.
- تمرکز بر تجربیات انسانی: احساسات، انگیزه‌ها و دیدگاه‌های فردی در متن جایگاه ویژه‌ای دارند.
تفاوت کلیدی ناداستان خلاق با داستان، حذف تخیل و پایبندی به واقعیات است؛ درحالی‌که تفاوتش با دیگر ناداستان‌ها بیشتر به خاطر زیبایی نوشتاری و روایت هنری است.
بهترین کتاب‌ها در ژانرهای ناداستان
انتخاب کتاب ناداستان مناسب می‌تواند مسیر یادگیری و پژوهش شما را به شکل چشمگیری بهبود ببخشد. ظبیعتاً معیارهای خاصی برای انتخاب بهترین آثاری که ارزش مطالعه دارند وجود دارد. در ابتدا شما باید از میان ژانرهای ناداستان، زمینۀ موردنظرتان را پیدا کنید؛ به جستار علاقه دارید یا به دنبال زندگی نامه هستید؟ اثری پژوهشی و آموزشی می‌خواهید یا دوست دارید نقد و تفسیر بخوانید؟
نشر اطراف، به عنوان ناشر اختصاصی ناداستان، آثار متنوعی در ژانرهای مختلف تولید و ترجمه کرده است؛ مثل سفرنامه، پژوهش، جستارهای روایی و مطالعات تاریخی. برای آشنایی بیشتر با ناداستان‌های اطراف، مطلب «بهترین کتاب‌های ناداستان» را مطالعه کنید.
در این مقاله به طور جامع به مفهوم و اهمیت ژانرهای ناداستان پرداختیم و تفاوت‌های اساسی آن را با داستان شرح دادیم. همچنین، انواع مختلف ژانرهای ناداستان را به همراه ویژگی‌های تخصصی هر کدام بررسی کردیم تا خوانندگان براساس نیاز و علاقه خود بتوانند انتخاب درستی داشته باشند.
در نهایت این‌که اگر به دنبال متونی هستید که ترکیبی از واقعیت‌های مستند و بیان هنری داشته باشند، ژانرهای ناداستان گزینه‌ای ایده‌آل خواهند بود. این ژانرها نه‌تنها دانش شما را افزایش می‌دهند، بلکه قدرت تحلیل و درک عمیق‌تری نسبت به جهان پیرامون فراهم می‌آورند.
بدون دیدگاه