تاریخچه‌ی بازی‌های رومیزی در ایران

25 بهمن 1397

مخترع اولین بازی های رومیزی چه کسانی بودند؟ یا بهتر بگوییم اصلا بازی را چه کسانی اختراع کردند؟ فکر نمی کنم پاسخ دقیقی برای این پرسش ها وجود داشته باشد. روانشناسان معتقدند که بازی و سرگرمی جزیی از غریزه انسان و عاملی است برای یادگیری و مواجه با رویدادهای زندگی. کودک انسان همانند بچه های حیوانات برای کسب تجربه دست به رفتارهایی می زند که می تواند استعدادها و قابلیت های او را از قوه به فعل بدل کند. بازی بچه گربه ها با یکدیگر یا بازی بچه های یک شیر شاید از نظر ما سرگرم کننده و جالب باشد، اما این سرگرمی حکم تمرین و تلاشی را دارد برای کسب مهارت شکارگری و مواجه با دشمن. حال این حس غریزی برای انسان کمی متفاوت بروز می کند. برای رسیدن به اصل موضوع، بهتر است میدان دیدمان را منحصر به نجد ایران کنیم یا محدوده همان ایران بزرگ.

قدیمی ترین آثار انسان غارنشین در ایران متعلق به حدود ۲۳۰۰۰۰ سال قبل است که در غار دربند رشی گیلان به دست آمده. از این انسان شکارگر نشانه ای دال بر استفاده او از ابزار برای بازی و سرگرمی به دست نیامده، اما سندی مهمتر از غارنشینان وجود دارد. نقاشی های غاری. این نقاشی ها به طور مستقیم گواه چگونگی بازی و سرگرمی های این انسان نیستند، اما نشان می دهند که او برای شکار و نبرد با دشمنانش حتما برنامه هایی داشته است. سنگ های کوچک گرد یافته شده در اندازه های مختلف در برخی از این غارها را شاید بتوان نمونه هایی تجسمی از شخصیت های دشمن یا شکار و شکارگر دانست که همچون نقشه ای جنگی بر روی زمین جایگاه دشمن و نحوه مبارزه با وی را نشان می داده است. پس شاید بتوان اولین ابداع گران بازی های به اصطلاح رومیزی، البته با حذف میز در دوران پیش از تاریخ را همین غارنشینان دانست. گفتیم فعالیت های کودکانه انسان با حیوانات متفاوت بوده است، دلیل اصلی این تفاوت، اندیشه و تعقل و تفکر و قدرت محاسبه و برنامه ریزی است که در نتیجه ما را به موجوداتی هوشمند تبدیل می کند. پس این انسان هوشمند با پشت سر گذاردن دوران ابتدایی زندگی و بدست آوردن شناخت بیشتر از خود و محیط اطرافش، آغاز به ساختن می کند. سازندگی با خشت و گل و سپس سفال و چرخ سفالگری رشد می کند. از این دوران است که مجسمه های کوچک گلی شبیه به حیوانات و انسان و وسایلی بسیار کوچک مانند ظروف در مناطقی مانند تل باکون، شوش و لرستان یافته شده است. هرچند برخی این پیکره ها و ظروف را بخشی از مراسمی آیینی و نذورات می دانند، اما نوع ساخت و طرح آنها می تواند حاکی از وسایل سرگرمی و بازی کودکان باشد. این ادعا زمانی قوت می یابد که دانیم در مقابر باستانی و گوردخمه های متعلق به کودکان، عروسک ها، جغجغه های، مهره ها و پیکر حیواناتی با چرخ هایی برای حرکت بدست آمده است.

بهتر است کمی در زمان حرکت کنیم و به حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد برسیم. جایی در شرق نجد ایران، مکانی تکیه زده بر دنیای اسطوره ها، ناحیه باستانی شهر سوخته. اینجا مقر اسکان انسان هایی است با تکنولوژی و فرهنگی بی مانند در مقایسه با سایر تمدن های هم دوره خود. مردم این سامان قرن هاست که دوران غارنشینی و آغاز سفالگری را پشت سر گذارده اند و در دورانی به نام برنز به سر می برند. صنایع دستی و مهارت های آنان در ساخت ابزار در خور توجه است، اما در میان یافته های به دست آمده در این محوطه دو شئی متفاوت وجود دارد که برای این تحقیق بسیار مهم است. اول یک تخته از جنس چوب آبنوس سیاه به همراه چند مهره و دوم یک جام سفالی کوچک با نقش یک بز و یک درخت خرما که چرخش این جام اولین پویانمایی یا انیمشین کودکانه را برای ما آشکار می کند. شاهدی بر استفاده از بازی و سرگرمی.

تخته و مهره یک تخته نرد باستانی

در سردابه ای از گورهای شهرسوخته، یک تخته به همراه چند مهره و طاس های مخصوص بازی بالای سر متوفا به د ست آمده. به غیر از این مهره ها، یک مهره دیگر بازی نیز در پشت کمر جسد کشف شده است. بدون تردید آنچه یافت شده، نمونه ای از اولین بازی دورهمی با تخته و مهره یا همان Board game می باشد که امروز به نام بازی های رومیزی هم معروف است. (البته حتما لازم نیست میزی در کار باشد، می شود روی زمین هم نشست و بازی کرد.)

این بازی تخته ای دارد از آبنوس سیاه با ۳۳/۴ سانتی متر طول و ۱۴/۷ سانتی متر عرض و ۶ میلی متر ضخامت. تحقیقات انجام شده بر روی این قطعه نشان داده که چوب در زمان ساخت ۶۰ سال قدمت داشته است. پس شاید برای ساخت صفحه اصلی بازی قانونی از لحاظ انتخاب چوب وجود داشته است. صفحه بازی به شکل مستطیل است که با ابزارهای ظریف شکل ماری در داخل زمینه آن کنده کاری شده. این کنده کاری مار مانند در واقع جای قرار گرفتن مهره ها در داخل صفحه است. این تخته دارای سه قسمت است. اول: بخش کوچک ورودی بازی شامل ۶ مربع یا حلقه. دوم: پل اتصال کننده به بخش دو. سوم: صفحه اصلی شامل ۱۲ حلقه یا مربع.

طاس های یافته شده به همراه این تخته به شکل مکعب مستطیل و ۴ عدد می باشند که نمادهایی بر روی آنها کنده شده. این نمادها می توانند نشان دهنده اعداد یا ارقام باشند. اعداد و علایم روی طاس ها توسط حلقه ها و دایره هایی از جنس استخوان، عاج یا صدف ایجاد و درون مکعب های چوبی کار گذاشته شده اند. باید توجه داشت که نمونه ای دیگری شبیه این بازی اکتشافات شهر باستانی اور از شهرهای سومر یافته شده است که مربوط به ۲۶۰۰ سال قبل از میلاد و جدیدتر از بازی شهرسوخته است. شاید همانگونه که برخی از محققین برآن باور دارند، برای یافتن اولین های بسیار باید به شرق ایران نگاه کرد. از سویی دیگر چنانچه تخته بازی یاد شده را مادر همان بازی تخت نرد بدانیم، پس در داستان پدید آمدن تخت نرد و اختراع آن توسط بزرگمهر در دوره ساسانی نیز باید تغییراتی داده شود. به این معنا که تخت نرد را نه یک بازی پدیده آمده در دوره ساسانی، بلکه مرحله تکمیلی و تکامل یافته تخته شهر سوخته باید بدانیم.

تخته بازی جیرفت

اکتشافت انجام شده در دیگر محوطه باستانی ایران ثابت کرد که تخته بازی شهرسوخته تنها یک نمونه از این بازی است و ظاهرا این بازی در نقاط دیگر نجد ایران هم طرفدارانی داشته است. نمونه دیگر یافته شده مربوط به اکتشافات تمدن جیرفت است. در این جا تخته بازی شبیه عقاب از جنس سنگ صابونی و یکی دیگر به شکل یک عقرب است که در در اطراف فرورفتگی ها، آثاری از قرار گرفتن سنگ هایی تزیینی هم دیده می شود. همچنین در نمونه های دیگری در تپه سیلک کاشان و محوطه صخره ای جزیره خارک نیز به دست آمده است.

قاب بازی

شاید تصور کنیم که این بازی یک سرگرمی دورهمی با میزیا بدون آن مخصوص مردم کوچه و بازار است که از زمان قاجار رواج یافته، اما اینطورنیست و قدمت این بازی با توجه به یافته های باستانشناسان به پنج هزار سال قبل بازمی گردد. قاب یعنی ابزار اصلی این بازی، در واقع استخوان مچ پای گوسفند است که شکلی مکعب مستطیلی دارد و نمونه های باستانی آن در محوطه باستانی گوهر تپه مازندران و همچنین از درون گور زنی مربوط به قرن دوم قبل از میلاد و از درون یک «قرنی» که خود سازی باستانی و ایرانی است کشف شده است. از آنجایی که این بازی نوعی قمار محسوب می شد، در دوران قاجار و بعد آن بیشتر از سوی مردان و پنهانی انجام می شد.

ساسانیان و بازی ها

متاسفانه از دوران مادها تا ساسانی اطلاعات مکتوبی درباره سرگرمی ها و به ویژه بازی های رومیزی ایرانی نداریم، اما با توجه به مدارک به دست آمده از دوره ساسانیان می توان گفت که در این بازه زمانی بازی هایی مانند تاس بازی وجود داشته است.

دوره ساسانیان دورانی است که به غیر از سنگ نبشته، مملو از آثار مکتوب در زمینه های گوناگون است و یکی از این آثار مکتوب، کتابی است به نام «خسرو و ریدگ» مربوط به دوره خسرو پرویز. در این کتاب با ارزش که گفتگویی است میان یک ریدگ یعنی غلام با فرزند یکی از بزرگان به نام خوش آرزو، ریدگ ضمن بیان سرگذشت خود، به انواع بازی هایی متداول در آن روزگار اشاره می کند که از آن میان بازی «تاس وازیگ» یعنی تاس بازی، «ماروازیگ» یا مار بازی و «شیشگ وازیگ» یا شیشه بازی و تردستی با پیاله و صراحی به عنوان بازی های رومیزی باید ازآنها یاد کرد. کتاب دیگراز دوره ساسانی کتابی است به نام گزارش شطرنج يا «چترنج نامك» در این رساله که به زبان پهلوی است به چگونگي ورود بازی شطرنج از هندوستان به ايران در زمان خسرو انوشيروان و يافتن راه بازی آن و همچنين ابداع بازی نرد توسط بزرگمهر و فرستادن آن برای پادشاه هندوستان به شكلی بسيار زيبا صحبت شده است. در واقع این کتاب ها مدارک مستدلی هستند از رواج چنین بازی هایی در ایران باستان.

شطرنج

شاید معروفترین بازی رومیزی جهان نبرد مهره های سپید و سیاه در آن صفحه مشبک است. در کتاب گزارش شطرنج و همچنین در شاهنامه فردوسی آمده که این بازی درزمان پادشاهی انوشیروان و از هند وارد ایران شده است. براساس منابع تاریخی این بازی که درابتدا به نام «چاتورانگا» نامیده می شد در زمان امپراتوری «گوپتا» در هند آغاز شده است. براساس داستان ها، پادشاه هند برای آزمودن ایرانیان این بازی را به دربار خسروانوشیروان می فرستاد. بزرگمهروزیر دانشمند انوشیروان موفق به گشودن راز شطرنج می شود و فرستاده پادشاه هند را در بازی شکست می دهد. این بازی کاملا براساس قواعد جنگ و مبارزه در میدان طراحی شده و از همین رو برای مدتها به عنوان بخشی از آموزش شاهزادگان و اشراف استفاده می شد. در اینجا باید به نکته مهمی اشاره کرد و آن اینکه، در کتاب دیگری متعلق به دوره ساسانی، به نام «کارنامه ارشیر بابکان» ضمن اشاره به بازی شطرنج، از آشنایی ایرانیان با این بازی در زمان اشکانیان سخن می گوید. به گزارش کتاب، در زمان اردوان پنجم اشکانی، درباریان ایران با شطرنج آشنا بودند. در کتاب آمده که اردوان از دانایان خواسته بود که سه آیین شکار، چوگان و چترنگ را به اردشیر بیاموزند. می دانیم که ساسانیان بسیاری از آثار و یادگارهای دوره اشکانی را از میان بردند، بعید نیست داستان ورود شطرنج به ایران از هند هم در زمان شاهان اشکانی رخ داده باشد که بعدها ساسانیان به خود منصوب کردند و یا شاید اصلا خاستگاه این بازی شرق ایران و سرزمین و زادگاه پارت ها بوده است. هر چه هست شطرنج گستردگی و رونق بسیار در ایران یافت و از یک بازی شاهانه به بازی و سرگرمی عامه تبدیل شد که پس از گذشت هزار سال با همان توجه و اهمیت به حیات خود ادامه می دهد .

تخته نرد، رقیب شطرنج

بازی های فکری معمولا با ریاضیات و محاسبه ارتباط مستقیم دارد پس بی دلیل نیست که اختراع و ابداع آنها را به طبقه دانشمندان و دانایان نسبت می دهند. داستان پیدایش بازی تخته نرد داستانی پیچیده است. همانطور که گفتیم اگر تخته بازی یافته شده در شهرسوخته و جیرفت را مادر تخته نرد بدانیم، پس آنچه در هنگام طرح این بازی اتفاق می افتد، نه اختراع بلکه تکامل است. متاسفانه تحقیقات درباره فرهنگ عامه و به ویژه سرگرمی هایی از این دست در کشور ما بسیاراندک است. شاید با تحقیق بیشتر و براساس شواهد موجود و متن کتاب های باستانی، بتوان قدمت تخته نرد یعنی آن بازی رومیزی که امروز همچنان محبوب است و باقی، به دوران اشکانیان بازگردد. در این بازی به جای میدان جنگ، فضای هستی و آفرینش تصور شده است. بنابر متن کتاب گزارش شطرنج، صفحه بازی تصوری از زمین یا جایگاه ایرانیان است که به چهار فصل سال تقسیم شده . مهره های سیاه و سفید هم نماد روز و شب هستند. تعداد مهر ها به تعداد روزهای یک ماه، گردش تاس ها نماد حرکت افلاک و گردش مهره ها در صفحه نماد حرکت مردمان است.

دوران اسلامی

با ورود اسلام به ایران و با توجه به قوانین شریعت، مسلما برخی از بازی ها در زمره لهو و لعب درآمده و اجرای آنها حرام و ممنوع اعلام شد. با این وجود بازی هایی مانند تخته نرد و تاس بازی و بازی با ورق در میان طبقات مختلف مردم اجرا می شد.

یکی از مهمترین بازی های رومیزی که نه در ایران، بلکه درسراسر جهان طرفداران بسیار دارد ، بازی ورق است. بازی با ورق های رنگی از دیرباز در میان ملل مختلف انجام می شده و به دلیل آنکه از این ورق ها برای طالع بینی و فال بینی هم استفاده می شده، هموراه مورد توجه تمامی مردم بوده است. برخی معتقدند که آغاز بازی ورق از چین بوده و از آنجا در طول جاده ابریشم و جاده ادویه منتشر شده است. مهم آن است که بدانیم این بازی مدتها پیش از رواجش در اروپا درایران رواج داشته است. با وجود آنکه با توجه به اشارات برخی کتاب ها، می دانیم که این بازی پیش از دوران صفویه هم انجام میشده ، اما نمونه ای از کارت ها و ورق های قدیمی آن در دست نیست. علت عدم یافتن این کارت ها می تواند، قمار اعلام شدن این بازی از سوی علما و ممنوعیت آن برای عامه باشد. با این وجود در دوره صفویه، این بازی در دربار شاهان با ورق ها و کارت هایی طراحی شده با نقاشی های کاملا ایرانی که خر کدام از آنها خودتابلویی بی نظیر است، رواج یافت. بازی ورق در دوره صفویه به نام «گنجفه» نامیده می شد. صادق مینای اصفهانی نویسنده کتاب «شاهد صادق» مخترع گنجفه را شخصی به نام میرغیاث الدین منصور شیرازی معرفی کرده است. این بازی بعدها از ایران به دربار هندوستان رفت. در گنجفه، ورق ها به شکل مستطیل یا گرد و از جنس چوب، برگ نخل یا مقوا ساخته می شدند. گنجفه دارای ۹۶ ورق در هشت دسته دوازده برگی است. یعنی هشت خال و دوازده برگ از خال. اسامی خال عبارت بود از : غلام، تاج، شمشیر، اشرفی، چنگ، سکه، قماش. هر دسته دوازده برگ داشت به این ترتیب: ۲ تا شاه،و وزیر . بقیه به شماره یک تا ده. بازی گنجفه تا دوران قاجار هم رواج داشته و نمونه هایی از کارت های این بازی از دوران صفویه و قاجاریه موجود است.

همانطور که اشاره شد اطلاعات ما درباره بازی های رومیزی در ایران بسیار اندک است، اما بازی هایی وجود داشته است که متاسفانه امروزه با توجه به ورود تکنولوژهای جدید و فراگیر شدن رایانه و بازی های دیجیتالی و رایانه ای و تغییر و تحول سریع این قبیل بازی ها، از یاد و خاطره ما رفته اند…