بازی‌های رومیزی یا چیزی که ما به آن‌ها بازی فکری می‌گوییم در حافظه‌ی همه‌ی ما حضور دارند. هر ایرانی با هر سن و سالی منچ و مارپله و دبرنا یا دست‌کم شطرنج و تخته نرد را در خاطرات دور و نزدیک خود دارد. اما سوال این‌جاست که حافظه‌ی بشر ما تا چه زمانی می‌تواند بازی‌های رومیزی را در تاریخ زیست خود به یاد آورد؟ فکر می‌کنید قدیمی‌ترین بازی جهان برای چند سال پیش است؟ ۱۰۰۰ سال، یا بیشتر؟
برای پاسخ به این سوال باید به زمانی حدود ۵۰۰۰ سال قبل یعنی هزاره سوم پیش از میلاد برگردیم؛ روزگاری که انسان برای نخستین بار به‌منظور تفریح و سرگرمی خود دست به طراحی و اجرای بازی فکری زده است.
قدیمی‌ترین بازی جهان که باستان‌شناسان اطمینان دارند در زمره‌ی بازی‌ها قرار می‌گرفته است سنت (senet) نام دارد که در مصر باستان بازی می‌شده است. روش بازی کردن سنت مشخص است و همین امروز هم می‌توانید آن را بازی کنید. داستان جذاب این بازی دونفره به این شرح است: مصری‌ها معتقد بودند هر انسانی را هم‌زادی‌ست که بعد جسمانی ندارد و در واقع روح آن فرد محسوب می‌شود. آن‌ها به این هم‌زاد «کا» می‌گفته‌اند. در باور مصریان باستان کا همان چیزی است که بعد از مرگ انسان به سرزمین مردگان می‌رود و پس از طی مراحل چندگانه در نهایت به بهشت یا جهنم ره‌سپار می‌شود. در این بازی هر بازیکن نقش کای خود را در مواجهه با این مراحل چندگانه تا سرمنزل نهایی بازی می‌کند و باید سعی کند به بهترین و سریع‌ترین روش از موانع پیش رو عبور کند و خود را به بهشت برساند.
در آن زمان تاس به شکل مدرنی که ما می‌شناسیم یعنی یک چندوجهی منتظم هنوز اختراع نشده بوده است. و به جای آن از چیزی به‌نام قاپ استفاده می‌شده است. قاپ استخوانی در بدن شتر است که به‌شکل یک چندوجهی نامنتظم است و آن را مثل تاس پرتاب می‌کنند و مانند تاس هر وجهی معنای خاص خود را دارد. فراموش نکنیم درباره‌ی چه بازه‌ای از زمان حرف می‌زنیم: چیزی حدود سه هزار سال قبل از میلاد مسیح.
اما کمی بعدتر در ایران و در شهر سوخته بازی دیگری وجود داشته که بر خلاف سنت هنوز بازی می‌شود و جزو پرطرفدارترین بازی‌ها در کل منطقه و جهان به شمار می‌رود: نرد یا تخته نرد که با اسامی مختلفی آوازه‌اش تا قبرس و امپرطوری روم و بین‌النهرین هم رسیده بوده است. تخته‌نرد یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های شناخته‌شده‌ی دنیاست که باستان‌شناسان قدمت آن را ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده‌اند. چیزی که در شهر سوخته پیدا شده شامل چند تاس و دو سری دوازده‌تایی مهره است که برای این بازی استفاده می‌شده. داستان جالبی که درباره‌ی این بازی وجود دارد از این قرار است که کلادیوس -یکی از امپراطورهای روم- شیفته‌ی این بازی بوده و آن را همه جا همراه خود می‌برده و نسخه‌های نفیس بسیاری از آن ساخته بوده است. میزان علاقه‌ی او به این بازی به حدی بوده است که حتی به دستور او نقشه‌ی بازی پشت ارابه‌ش حکاکی شده بوده و یک کتاب نیز درباره‌ی آن نوشته بوده است. رومیان باستان به این بازی تابولا می‌گفته‌اند.
تا به این‌جای تاریخ بازی‌ها به طبقه‌ی اشراف اختصاص داشته و از آن مهم‌تر مخصوص بزرگ‌سالان بوده است. تصور کنید اهمیت بازی کردن برای بزرگ‌سالان از دیرباز تا چه حد بوده است و ما اکنون در قرن ۲۱ آن را نادیده می‌انگاریم.
اما اولین نشانه‌های بازی‌های فکری کودکان به ۵۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد. نخستین بازی ثبت‌شده در تاریخ برای کودکان در امپراطوری روم یافت شده است. (تا کنون دیگر متوجه شده‌ایم روم باستان چه جامعه‌ی بازی‌پسندی بوده است.) بازی‌ای که هنوز هم طرف‌داران خود را در جهان دارد و همه‌ی ما در کودکی تجربه‌اش کرده‌ایم: لی‌لی! نسخه‌های مختلفی از نقشه‌ی این بازی در جاهای مختلفی ثبت شده اما آن‌چه ما امروز هم بازی می‌کنیم جزو قدیمی‌ترین‌هاست. به این ترتیب بازی‌ها از طبقه‌ی اشراف به همه‌ی طبقات اجتماعی و بعدتر به قشر کودکان راه یافته‌اند.
چند سال بعد از آن یعنی ۲۳۰۰ سال پیش بازی‌هایی پیدا شدند که اجداد شطرنج امروزی هستند و «تَفی» tafi نام داشته‌اند. تفی مجموعه‌ای از بازی‌هاست که روی یک صفحه شبیه به شطرنج -البته با تعداد خانه‌های متفاوت از ابعاد ۷ در ۷ تا ۱۳ در ۱۳- و با دو رنگ مهره بازی می‌شده است. منشا این بازی کشورهای اسکاندیناوی و نورس هستند.
در همین زمان است که در هند بازی‌ای به اسم چاطرانگا پدید می‌آید که همان‌گونه که از نامش پیداست می‌توان ان را از نیاکان شطرنج به شمار آورد. به هر تقدیر شطرنج به روایات مختلفی ۵۰۰ سال قبل از میلاد در شکل باستانی خود پدید می‌آید.
و این پایان دوران باستانی بازی‌هاست.
پس از میلاد مسیح و پیش‌رفت تمدن مسیحی در غرب و طبقه‌بندی جامعه، بازی‌ها نیز دست‌خوش دسته‌بندی‌های طبقاتی شدند. در آغاز قرون وسطی بازی‌های قدیمی‌تر به اختصاص طبقه‌ی اشراف درآمد و شطرنج باستانی و تخته تنها به دست این قشر بازی می‌شد و هم‌زمان دچار تغییراتی می‌شد.
اما در طبقه‌ی فرودست جامعه نیز سرگرمی نیاز مهمی بود و برای رفع این نیاز بازی‌های مختلفی ابداع شد. برای مثال یکی از اولین بازی‌های مربوط به این جوامع بازی «دوز» است. همان دوزی که با نخود و لوبیا تجربه‌اش کردیم؛ نه آن دیگری که با ضرب‌در و دایره انجام می‌شود. یکی دیگر از بازی‌های این بخش از جامعه، بازی معروف «یاتزی» است. یاتزی بازی‌ای مبتنی بر تاس ریختن و امتیازشماری است که در آن هر بازیکن با ریختن 5 تاس در هر نوبت باید شانس خود را مدیریت کند و امتیاز بیشتری را با توجه به آن چه شانس برایش رقم زده به دست آورد. این بازی در واقع تمرینی است برای پذیرش اقبال بد در زندگی و مدیریت اتفاقات مختلف و حتی ناگوار.
بازی دیگری که در اواخر قرون وسطی در اروپا ابداع شد و در نوع نگاه مردم به بازی‌ها تغییر اساسی ایجاد کرد، «روباه و اردک‌ها» (fox and geese) نام دارد. در این بازی که بر روی یک تخته‌ی سی‌وسه‌خانه‌ای بازی می‌شود، یک بازیکن نقش اردک را بازی می‌کند که ۱۵ مهره اردک دارد و بازیکن دیگر نقش روباه را دارد و تنها یک مهره از آن خود دارد. در این بازی اردک‌ها باید کنار هم بمانند و بتوانند روباه را دور بزنند و از این سو به سوی دیگر بروند و روباه نیز به اقتضای طبیعتش باید اردک‌ها را یک لقمه‌ی چپ کند! این بازی یک تفاوت اساسی با همه‌ی بازی‌های پیش از خود داشت و آن عدم تقارن بود. چیزی که حتی تا به امروز هم در بازی‌ها عجیب به نظر می‌رسد. این بازی پیش‌گام سبکی از بازی‌های مدرن است که به نام بازی‌های نامتقارن(asymmetric) شناخته می‌شوند و ابداع آن پیش‌رفت مهمی در تنوع بازی‌های رومیزی ایجاد کرد.
اما در همین دوران خارج از تمدن مسیحی و در شرق، شطرنج درحال رسیدن به نسخه امروزی خود بوده است و طبق مستندات مختلف در قرن ۶ یا ۷ بعد از میلاد در هند به شکل امروزی خود درآمد و تا قرن ۱۰ به اروپا راه یافت.
در شرق دور نیز وقایعی در جریان بود که تجربه‌ی کنونی ما از بازی را تحت تاثیر خود قرار داده است.
درقرن ۱۳ میلادی اولین نشانه‌های حضور بازی «دومینو» در چین پدید آمد. -دومینو به شکلی که ما امروزه بازی می‌کنیم، نه به شکل چیدمان صف‌وار پشت سر هم.- بدین صورت که روی هر دومینو دو عدد وجود داشته و بازی‌کن‌ها باید اعداد شبیه به هم را در کنار یک‌دیگر قرار می‌داده‌اند. این مجموعه مهره‌ی بیست‌وهشت‌تایی که روی هرکدام دو عدد از صفر تا شش نوشته می‌شده، کم‌کم از یک بازی ثابت تبدیل به یک پلتفرم برای اجرای بازی‌های مختلف شد و تا قرن هفدهم که به انگلستان و سپس دیگر نقاط اروپا راه یافت بالغ بر سی بازی مختلف با آن انجام می‌شده است.
با پایان دوران میانه و انقلاب صنعتی در اروپا و ورود به دنیای مدرن، بازی‌ها هم شکل و شمایل مدرنی به خود گرفتند.
در سال ۱۸۵۱ اولین تورنمنت رسمی شطرنج برگزار شد و شطرنج را به‌طور رسمی از رسته‌ی بازی‌ها به رسته‌ی ورزش‌ها منتقل کرد. پرونده‌ی این اتفاق مهم و جنجالی هنوز هم در میان طرف‌داران ورزش و بازی‌ها باز است؛ به این صورت که عده‌ای معتقدند با توجه به عدم تفاوت ماهوی شطرنج و سایر بازی‌ها، شطرنج نباید از این میان برگزیده شود و به نوعی ورزش شناخته شود. در دیدگاه مقابل عده‌ای معتقدند شأن شطرنج بسیار فراتر از یک بازی ساده است و آن را گاه حتی در حد ورزش ذهنی مستقلی به حساب می‌آورند…
در آینده‌ی نزدیک، می‌توانید نسخه‌ی کامل این مقاله را در شماره‌ی نخست مجله‌ی اطراف، ویژه‌نامه‌ی روایت و بازی‌های رومیزی، مطالعه کنید.
بدون دیدگاه