کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم دربردارندۀ دو سفرنامه از دوستعلی خان معیرالممالک و میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک (فرزند و داماد دوست‌محمدخان معیرالممالک) است که برای اولین بار به چاپ می‌رسند. این دو جوان قجری که در نخستین سفر مظفرالدین شاه قاجار به فرنگ، در ذی‌حجهٔ ۱۳۱۷ قمری، همراه او بودند، خاطرات‌شان را در دو سوی یک دفترچهٔ جلدچرمی مشکی نوشتند؛ دفترچه‌ای که سال‌ها بعد در میان مجموعه‌ای از اسناد و عکس‌های شخصی به‌جامانده از خاندان معیرالممالک پیدا شد. وجه اشتراک این دو سفرنامه این است که نویسندگانش هر دو جوان و بی‌تجربه‌اند اما نسبت‌شان با قدرت و ثروت، بسیاری از موانع را از سر راه‌شان برمی‌دارد. از سوی دیگر برای اینکه استقلال‌شان را نشان دهند، چند ماه بعد از شروع سفر شاه قدم در راه می‌گذارند و به او می‌پیوندند.
برای تکمیل این سفرنامه‌ها و شکل گرفتن تصویر کامل‌تری از این سفر، بخش‌های دیگری نیز به کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم افزوده شده است. خاطرات سفر فرنگ دوستعلی خان که سال‌ها قبل برای مجلهٔ یغما نوشته شده و همچنین ترجمهٔ مطلبی که روزنامه‌ای فرانسوی دربارهٔ او منتشر کرده، در ادامهٔ روزنوشت‌های او آورده شده است. نسخهٔ روزنامهٔ مذکور از میان اسناد به‌جامانده از خاندان معیرالممالک به دست آمده و اولین بار است که ترجمهٔ فارسی آن منتشر می‌شود.
علاوه بر همۀ این‌ها، هشت نامه هم از این سفر باقی مانده که خواندن آن‌ها می‌تواند ما را با احوال نویسندگان‌شان بیشتر آشنا کند. در پایان کتاب نیز عکس‌های متنوعی از این سفر منتشر شده؛ از پرتره‌های دوستعلی خان گرفته تا عکس‌هایی از گردش‌های جمعی جوانان ذوق‌زده‌ٔ فرنگی‌پوش و البته عکس‌های متفاوتی از مظفرالدین شاه. بیشتر این عکسها پیش از این منتشر نشده‌اند و دیدن‌شان شاید درک درست‌تری از حال‌وهوای سفر به فرنگ در سال‌های دور به ما عرضه کند.
دربارهٔ نویسندگان کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم
میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک، نویسندۀ اولین سفرنامۀ کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم، در سال ۱۲۹۱ قمری/ ۱۲۵۳ شمسی متولد شد. او فرزند میرزا یوسف خان مستوفی‌الممالک، مستوفی و صدراعظم ناصرالدین شاه بود که املاک و باغات فراوانی در تهران داشت. مستوفی‌الممالک در جوانی با عصمت‌الملوک، نوه‌ٔ ناصرالدین شاه و دختر امیر دوست‌محمد خان معیرالممالک ازدواج کرد. بعد از بر تخت نشستن مظفرالدین شاه و تغییر ساختار دربار، میرزا حسن که در جست‌وجوی راهی برای فرار از مسئولیت‌های دولتی و دنبال کردنِ علایق شخصیش بود، باغ و عمارت یوسف‌آباد را فروخت، بدهی‌هایش را پرداخت و به‌تنهایی به تماشای فرنگ رفت. مستوفی‌الممالک پس از بازگشت به ایران، در دولت میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان به‌عنوان وزیر جنگ به مجلس معرفی شد. پس از آن در سلطنت محمدعلی شاه و احمد شاه قاجار نیز بارها به وزارت جنگ، وزارت مالیه و ریاست وزرا (همان نخست‌وزیری) منصوب و کارهای بزرگی به او سپرده شد. مستوفی‌الممالک در آغاز جنگ جهانی اول ریاست دولت را بر عهده داشت و بی‌طرفی ایران را در این جنگ اعلام کرد. او دو بار به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد و در دوره‌ٔ حکومت رضا شاه پهلوی هم سه دوره ریاست دولت را بر عهده گرفت.
نویسنده‌ٔ دومین سفرنامه این کتاب، دوستعلی خان اعتصام‌السلطنه (معیرالممالک)، فرزند دوست‌محمد خان و فاطمه خانم عصمت‌الدوله (دختر ناصرالدین شاه قاجار)، در سال ۱۲۹۲ قمری/ ۱۲۵۳ شمسی در باغ فردوس تهران متولد شد. به رسم ثروتمندان آن زمانه، تحصیل را در خانه و با معلمان منتخب پدرش آغاز کرد. او بعدها با دختر میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان، صدراعظم وقت ناصرالدین شاه و دوست نزدیک پدرش، ازدواج کرد. دوستعلی خان در دوره‌ٔ صدارت امین‌السلطان به منصب وزارت مخزن نظام یا سررشته‌داری قوای نظامی منصوب شد و محاسبه‌ٔ اموال و خرید و فروش مایحتاج وزارت جنگ را به او سپردند. در همان زمان، مظفرالدین شاه تصمیم گرفت به سفر فرنگ برود و این تصمیم با برگزاری نمایشگاه جهانی ۱۹۰۰ میلادی در پاریس مصادف شد. پس از بازگشت دوستعلی خان از سفر فرنگ، عین‌الدوله، صدراعظم وقت، او را به اختلاس در نظام متهم کرد. معیرالممالک هم برای رفع این اتهام، از ریاست مخزن نظام کناره گرفت و از آن پس دیگر هیچ منصب دولتی‌ای را نپذیرفت. او پس از کناره‌گیری از مناصب دولتی، خودش را با نقاشی، شکار، کبوتربازی، پرورش ماکیان و تشکیل محافل تفریحی و فرهنگی در خانه مشغول کرد. از دیگر کارهای او نوشتن خاطراتش از دوران ناصرالدین شاه است که نشر تاریخ ایران آن‌ها را در قالب دو کتابِ رجال عصر ناصری و یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه منتشر کرده است. وقایع‌الزمان (خاطرات شکاریه) نیز کتاب دیگر اوست که معیرالممالک در آن، ضمن شرح شکارهایش، وقایع روزانه‌ٔ سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۳۱ قمری را نیز ثبت کرده است.
دربارهٔ پژوهشگران کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم
پدرام خسرونژاد دانش‌آموخته‌ٔ رشته‌های نقاشی و پژوهش هنر از دانشگاه هنر است و در دانشگاه سوربن و مدرسه‌ٔ عالی علوم اجتماعی پاریس انسان‌شناسی اجتماعی‌فرهنگی خوانده است. او در سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۷ در دانشگاه آکسفورد انگلستان و در سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۵ در دانشگاه سنت‌اندروز به تدریس مشغول بوده است. دکتر خسرونژاد در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ به دعوت دانشگاه ایالتی اُکلاهمای آمریکا دپارتمان مطالعات ایران‌شناسی و خلیج فارس این دانشگاه را راه‌اندازی کرد. پژوهش‌های او حول محورهای انسان‌شناسی دین، انسان‌شناسی هنر، و انسان‌شناسی تصویری با تأکید بر هنر تشیع ایرانی و هنر دوران قاجار به‌ویژه عکاسی و شمایل‌های مذهبی بوده است. او هم‌اکنون استاد گروه مطالعات دینی و اجتماعی دانشکده‌ٔ علوم اجتماعی دانشگاه سیدنی غربی و کیوریتور مرکز فرهنگی گرافتن است.
فاطمه معزی، دانش‌آموخته‌ٔ رشته‌ٔ تاریخ است و سال‌هاست دربارهٔ تاریخ ایران در دوره‌ٔ قاجار مطالعه و پژوهش می‌کند. از میان مقالات او می‌توان «محمدعلی میرزا قاجار، ولیعهد»، «شب‌نامه‌ها و اعلامیه‌های مشروطیت»، «موانع و مشکلات حمل جنازه‌ٔ شیعیان هند به مشهد در اواخر دوره‌ٔ قاجار» و «باغ فردوس از دیرزمان شکوفایی» اشاره کرد.
نقد و بررسی‌ها
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.