چه کسی حق دارد شهر را دوباره بنویسد؟ | معرفی کتاب شهر از نو

این پرسشی است که در سال‌های اخیر، بی‌آن‌که پاسخی روشن داشته باشد، در لایه‌های پنهان ذهن من تکرار شده است. پرسشی که نه در جلسات رسمی، بلکه اغلب در دل کوچه‌ها، در مواجهه با خانه‌ای که دیگر نیست، یا میدانی که خاطره‌اش فقط در زبان مردم جاری است، رخ می‌نماید. بازسازی، مفهومی پیچیده‌تر از آن است که در معادلات فنی و اسناد عمرانی می‌گنجد. بازسازی، بازنویسی روایت فضاست و اگر قصه‌ای برای بازنویسی نباشد، هیچ بازسازی‌ای کامل نخواهد بود. کتاب شهر از نو، با ترجمۀ نوید پورمحمدرضا و چاپ نشر اطراف، مجموعه‌ای از جستارها دربارۀ بازسازی فضاهای شهری پس از فاجعه است. اما آنچه این کتاب را برای من مهم می‌کند، نه‌فقط روایت‌های خاص آن از بیروت و هیروشیما و نیواورلئان، بلکه شیوه‌ای است که در آن، فضا و خاطره، مردم و معماری، ویرانی و بازسازی را به هم می‌دوزد. در این کتاب، با بازسازی نه به‌ عنوان یک پروژۀ عمرانی، بلکه به‌ مثابۀ یک پروژۀ فرهنگی مواجه می‌شویم. کتاب در عین پراکندگی جغرافیایی روایت‌ها، ساختار درونی منسجمی دارد: همۀ جستارها به ما می‌گویند که «شهر تنها زمانی بازسازی می‌شود، که مردم، روایت خود را از آن بازسازی کرده باشند.»

بازسازی بدون احیای زبان و قصه‌های مردم، فقط نوعی حذف و جایگزینی است؛ بی‌ریشه، بی‌اعتنا به حافظه. این مسئله در بسیاری از پروژه‌های بازسازی در سراسر جهان مشهود است و کتاب به‌خوبی نشان می‌دهد که هرگاه این بی‌توجهی رخ داده، شهر بازنگشته، فقط تکرار شده است. در میان جستارهای کتاب شهر از نو، آنچه بیش از همه برایم ماندگار شد، روایت بازسازی «گرنیکا» بود؛ شهری که نامش برای همیشه با بمباران و نقاشی پیکاسو گره خورده است. اما آنچه جستار به ما نشان می‌دهد، نه صرفاً ویرانی فیزیکی، بلکه تلاش آگاهانه برای ساختن شهری جدید با پرهیز از فراموشی است. گرنیکا نماد آن لحظه‌ای است که شهر تصمیم می‌گیرد ویرانی را پنهان نکند، بلکه آن را بدل به نشانه‌ای فرهنگی کند. نام شهر دیگر فقط یک جای جغرافیایی نیست؛ می‌شود یک قصه. در نقطۀ مقابل، برخی دیگر از بازسازی‌ها – از برلین تا برخی شهرهای جنگ‌زده معاصر – مسیرهای متفاوتی را پیش می‌گیرند. کتاب با مقایسه‌های گاه تلخ اما ضروری، یادآوری می‌کند که بازسازی هم می‌تواند پاک‌کن باشد، هم قلم.

امروز که دوباره با جنگ‌هایی در دل شهرها مواجهیم، کتاب شهر از نو اهمیت مضاعف پیدا می‌کند. ما فقط ساختمان نمی‌سازیم؛ ما نشانه می‌سازیم، خاطره می‌سازیم و آن‌گاه که بنا را بازمی‌گردانیم، باید به‌ یاد داشته باشیم که چگونه بازمی‌گردانیم. در زمینۀ ما، جایی‌که میراث اغلب به‌ مثابۀ موزه‌ای ایستا فهمیده می‌شود، این کتاب بر اهمیت معاصر‌سازی میراث تأکید دارد. بازسازی در آن نه صرفاً بازگشت به گذشته، بلکه بازگشایی مجدد نسبت‌هاست؛ نسبت مردم با فضا، نسبت تاریخ با زندگی روزمره، و نسبت ما با آینده‌ای که هنوز قصه‌اش نوشته نشده است.

برای من این کتاب نه‌فقط منبعی در باب معماری پس از ویرانی، بلکه راهی برای بازاندیشی نقش فضا در خلق آینده است. کتاب شهر از نو یادآوری می‌کند که اگرچه ویرانی، سهم بسیاری از شهرها شده، اما آنچه یک شهر را بازمی‌گرداند، نه مصالح ساختمانی، بلکه روایت آن است. و شاید معماری فقط زمانی زنده خواهد ماند که به‌جای ساختن صرف، بتواند چیزی را در دل مردم دوباره برافرازد: قصه‌ای از خود، در دل ویرانه‌ای مشترک. این جستار، تلاشی است برای تلاقی روایت، معماری و میراث در نقطه‌ای که شهر از نو متولد می‌شود: نه‌فقط از دل خاک و آجر، بلکه از دل زبان، خاطره و میل به بازگشت.