تحقیق کیفی؛ از تعریف تا تحلیل | آشنایی با پژوهش کیفی

در دنیای پیچیدۀ پژوهش و تحلیل‌های علوم اجتماعی و انسانی، تحقیق کیفی ابزاری کارآمد و مفید است. این نوع پژوهش می‌تواند به درک عمیق‌تری از تجربیات و احساسات انسانی کمک کند و نظرات و ایده‌های متنوعی را برای پژوهشگران به همراه داشته باشد. ضمن این‌که با استفاده از روش‌های کیفی می‌توان تجربیات و احساسات افراد را بهبود بخشید و به نتایج عمیق‌تری دست یافت.

پژوهش‌های کیفی می‌توانند نگرش منحصربه‌فردی ارائه دهند که در تحقیق‌های کمی نیز دیده نمی‌شوند. از طریق تحقیق کیفی می‌توانیم دنیای درونی افراد و انتظارات‌شان از دنیای پیرامون را کشف کنیم. اما این در این مسیر چالش‌هایی هم وجود دارد که انتخاب روش مناسب برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها از جملۀ آن‌هاست. در نهایت باید گفت چه بخواهید در یک حوزه‌ای خاص عمیق‌تر بررسی کنید و چه بخواهید به نتایج کلان‌تری برسید، آشنایی با تحقیق کیفی ضرورتی اساسی است.

تعریف تحقیق کیفی

تحقیق کیفی به روش‌هایی اطلاق می‌شود که هدف آن‌ها کشف مفاهیم، تجربیات و احساسات عمیق انسانی است. این نوع تحقیق به پژوهشگران کمک می‌کند تا با استفاده از داده‌های غیرعددی، به درک عمیقی از پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی دست یابند. پژوهش کیفی معمولاً به شکل مصاحبه، گروه متمرکز و مشاهدات انجام می‌شود و بر پایۀ توضیحات و ادراکات فردی بنا نهاده می‌شود. در این نوع تحقیقات، داده‌ها به صورت کلمات، تصاویر یا نمادها جمع‌آوری می‌شوند و هدف اصلی آن، کشف نقاط قوت و موجب فهم عمیق‌تری از موضوع مورد مطالعه است.

پرسشی که احتمالاَ برای بسیاری پیش می‌آید، تفاوت روش تحقیق کیفی با روش‌های کمّی است. پژوهش کمّی معمولاً بر اساس داده‌های عددی و آمار است. در این نوع تحقیق، فرضیات اولیه بررسی شده و داده‌ها اغلب به صورت پرسشنامه یا آزمایش‌های کنترل‌شده جمع‌آوری می‌شوند. اما تحقیق کیفی به شیوه‌های غیر رسمی‌تری متکی است و معمولاً به دنبال کشف جزئیات و توضیحات عمیق‌تری از نظرات و تجربیات افراد است. این دو نوع تحقیق متضاد هم نیستند، بلکه می‌توانند مکمل یکدیگر باشند و در کنار هم به کار روند. به عبارت بهتر، انتخاب روش کمّی یا کیفی و شیوۀ استفاده از آن‌ها، به هدف پژوهش بستگی دارد.

در همین زمینه پیشنهاد می‌کنیم مقالۀ «روش تحقیق کیفی چیست و انواع آن کدام است؟» را مطالعه کنید.

ویژگی‌های اصلی تحقیق کیفی

پژوهش‌های کیفی دارای ویژگی‌های خاصی هستند که آن‌ها را از سایر شیوه‌ها متمایز می‌کند. این ویژگی‌ها شامل توجه به زمینه‌ها، تأکید بر تجربیات فردی، و انعطاف‌پذیری در فرایند جمع‌آوری داده‌ها است. باید به این نکته هم توجه داشت که داده‌های کیفی به صورت توصیفی و تفسیری تحلیل می‌شوند و پژوهشگر می‌تواند با در نظر گرفتن نظریات و پیش‌فرض‌های مختلف، نتایج متنوعی را استخراج کند. این انعطاف‌پذیری سبب می‌شود که پژوهشگران بتوانند در طول مراحل تحقیق، به شرایط و یافته‌های جدید پاسخ دهند.

تحقیق کیفی دارای مزایای بسیاری است که یکی از بزرگترین آن‌ها، توانایی ارائۀ جزئیات و عمق بیشتر در تحلیل داده‌هاست. به عنوان مثال، این نوع تحقیق می‌تواند به ما کمک کند تا درک بهتری از احساسات و ارتباطات انسانی پیدا کنیم. با این حال، معایبی نیز وجود دارد. از آن‌جا که داده‌ها عموماً به صورت غیرعددی جمع‌آوری می‌شوند، ممکن است نتایج ضعیف‌تر یا غیرقابل‌اعتمادتری در مقایسه با پژوهش‌های کمّی به‌دست آیند. این را هم نباید از خاطر برد که ممکن است نتایج پژوهش کیفی تحت تأثیر پیش‌قضاوت‌ها و تفاسیر پژوهشگر قرار گیرند. در این صورت امکان سوگیری وجود داشت که به تحلیل و نتیجه‌گیری اشتباه منجر خواهد شد.

روش‌ها و رویکردهای تحقیق کیفی

برای انجام تحقیق کیفی حداقل سه شیوۀ کلی و رایج وجود دارد: مصاحبه، مشاهده و گروه‌های متمرکز یا کانونی. مصاحبه‌ها می‌توانند ساختار یافته، نیمه‌ساختار یافته و غیرساختار یافته باشند. این‌که کدام روش را انتخاب کنیم به سؤال پژوهش و چهارچوب نظری پژوهش بستگی دارد. هر کدام از این روش‌ها می‌توانند به شکل متفاوتی به جمع‌آوری دیتای کیفی کمک کرده و به درک بهتری از موضوع مورد نظر منجر شوند.

اما از رویکردهای پژوهش کیفی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

قوم‌نگاری

قوم‌نگاری یا اتوگرافی ریشه در انسان‌شناسی فرهنگی و اجتماعی دارد و زمانی اتفاق می‌افتد که پژوهشگر سوژه را مستقیماً در محیط خود آن سوژه مطالعه کند. زمانی که انسان‌شناس خود را در این محیط غرق کند، می‌تواند با کمک تکنیک‌های متنوعی داده‌ها را جمع‌آوری کرده و به روایت جامعی از وضعیت اجتماعی دست یابد. هدف این رویکرد این است که پژوهشگر بتواند از دید سوژه به اتفاقات، جامعه و دنیا نگاه کند.

گراندد تئوری

پژوهش کیفی گراندد تئوری یا زمینه‌بنیاد به معنای خلق یک مدل نظری برمبنای مشاهدۀ افراد و تحلیل تطبیقی رفتار و گفتار آن‌هاست. بر خلاف رویکردهای کمّی که استقرایی یا قیاسی‌اند و باید نظریه‌های موجود را ارزیابی و تأیید کنند، تئوری کیفی گراندد استنتاجی است و این امکان را می‌دهد که متناسب با هدف تحقیق و بافت اجتماعی آن را ارئه کرد. هدف این رویکرد این است که بفهیم یک اتفاق چرا و چطور می‌افتد و آدم‌ها چرا بعضی از رفتارها را بروز می‌‌دهند.

پدیدارشناسی

پدیدارشناسی به مطالعۀ معنای پدیده‌ یا مطالعۀ یک پدیدۀ منحصربه‌فرد است. در نگاه اول پدیدارشناسی و گراندد تئوری خیلی شبیه به هم به نظر می‌رسند ولی تفاوت‌هایی هم با هم دارند. مثل این‌که پدیدارشناسی از دیدگاه فردی به تجربیات نگاه می‌کند. در این شیوه به تجربیات زیستۀ فرد نگاه می‌شود و هدف درک این مسئله است که چرا او رفتارهای خاصی را نشان می‌دهد.

پژوهش روایی

یکی از ویژگی‌های تحقیق کیفی، امکان قصه‌گویی در آن است، مخصوصاً از زبان کسانی که خود مستقیماً درگیر اتفاق هستند. پژوهش روایی معمولاً از زاویۀ دید یک یا دو نفر رویدادهای متفاوت را در هم می‌آمیزد به این امید که به یک روایت یا داستان پیوسته برسد. این رویکرد به نسبت دیگر روش‌ها مدرن‌تر است و البته امکانات بیشتری را برای پژوهشگر فراهم می‌کند. او با استفاده از پژوهش روایی می‌تواند به تعارضات و تنش‌های بین روایت افراد پی ببرد و دلایل شکل‌گیری روایت‌ها را بفهمد.

نشر اطراف در زمینۀ پژوهش روایی تا به حال دو کتاب پژوهش روایی در علوم تربیتی و راهنمای عملی پژوهش روایی در علوم اجتماعی را منتشر کرده است:

پژوهش روایی در علوم تربیتی	راهنمای عملی پژوهش روایی در علوم اجتماعی

مراحل انجام تحقیق کیفی

انجام تحقیق کیفی شامل مراحل مشخصی است. ابتدا باید سؤال یا فرضیه پژوهش را مشخص کرد و پس از آن به انتخاب روش جمع‌آوری داده‌ها اقدام کرد. این مرحله معمولاً شامل طراحی مصاحبه‌ها یا گروه‌های متمرکز است. سپس لازم است که نمونه‌گیری به‌درستی انجام شود تا نماینده‌های کارآمدی از جامعه مورد نظر استخراج شوند. پس از جمع‌آوری داده‌ها، مرحله تحلیل آغاز می‌شود. داده‌ها باید به صورت دقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند تا الگوهای مختلف شناسایی شوند و در نهایت نتایج به‌دست آمده با توجه به سؤال پژوهش تفسیر شوند.

جمع‌آوری داده‌ها در تحقیق کیفی بر اساس تکنیک‌های مختلفی انجام می‌شود. مصاحبه‌ها، مشاهده‌ها و بررسی اسناد، از موارد رایج برای جمع‌آوری داده‌ها هستند. در این فرایند، پژوهشگر به دنبال کشف نظرات، تجربیات و نیازهای پاسخگویان است. یکی از نکات اساسی در این مرحله، ایجاد یک فضایی راحت و آزاد برای پاسخگویان است تا آن‌ها بتوانند به‌راحتی و با صداقت ابراز نظر کنند. این موضوع می‌تواند به غنای داده‌های جمع‌آوری‌شده و نتیجه‌گیری‌های بهتر کمک کند.

پس از جمع‌آوری داده‌ها، نوبت به تحلیل و تفسیر آن‌ها می‌رسد. در این مرحله، پژوهشگر باید داده‌ها را دسته‌‌بندی کرده و الگوها و مضامین اصلی را شناسایی کند. روش‌های مختلفی برای تحلیل داده‌های کیفی وجود دارد، مانند تحلیل محتوایی، تحلیل تماتیک و تحلیل زمینه‌ای. تفسیر داده‌های کیفی به تحلیل‌گر امکان می‌دهد تا نتایج را به صورت معنادارتری تحلیل و درک بهتری از پدیده‌های مورد مطالعه پیدا کند. این قسمت از مراحل تحقیق، نه‌تنها به شناسایی نتایج کمک می‌کند بلکه می‌تواند به درک ارتباطات و احساسات عمیق‌تر بین افراد نیز کمک کند.