بازی‌های رومیزی و آن لحظه‌های خاطره‌انگیز بازی‌های جمعیِ مارپله و منچ و شطرنج و حتی لی‌لی بر حافظه‌ی جمعی همه‌ی ما نقش بسته است. این حافظه‌ی جمعی قدمتی دیرینه دارد، قدمتی نزدیک به پنج‌هزار سال و در طول این سال‌های دور و دراز شکل بازی‌ها، قصه‌ها، مخاطب‌ها و مختصاتش تحولات بسیاری را از سر گذرانده. این مطلب بی‌کاغذِ اطراف مروری بر تاریخچه‌ی شکل‌گیری بازی‌های رومیزی در جهان است که از مصر شروع شده و کم‌کم در سراسر جهان از جمله امپراتوری روم باستان، ایران، هند، چین و اروپا گسترش یافته و رفته‌رفته متناسب با فرهنگ و قصه‌های آن جامعه توسعه پیدا کرده است.
بازی‌های رومیزی یا چیزی که ما به آن‌ها بازی فکری می‌گوییم در حافظه‌ی همه‌ی ما حضور دارند. هر ایرانی با هر سن و سالی منچ و مارپله و دبرنا یا دست‌کم شطرنج و تخته‌نرد را در خاطرات دور و نزدیک خود دارد. اما سؤالی که پیش می‌آید این است که حافظه‌ی بشر تا چه زمانی می‌تواند بازی‌های رومیزی را در تاریخ زیست خود به یاد آورد؟ فکر می‌کنید قدیمی‌ترین بازی جهان برای چند سال پیش است؟ هزار سال یا بیشتر؟ برای پاسخ به این سؤال باید به زمانی حدود پنج‌هزار سال قبل یعنی هزاره‌ی سوم پیش از میلاد برگردیم؛ روزگاری که انسان برای نخستین بار برای تفریح و سرگرمی خود دست به طراحی و اجرای بازی فکری زده است.
قدیمی‌ترین بازی جهان که باستان‌شناسان اطمینان دارند در گروهِ بازی‌ها قرار می‌گرفته، سِنِت (senet) نام دارد که در مصر باستان بازی می‌کرده‌اند. روش بازی سنت مشخص است و همین امروز هم می‌توانید آن را بازی کنید. داستان جذاب این بازی دونفره به این شرح است: مصری‌ها معتقد بودند هر انسانی همزادی دارد که بُعد جسمانی ندارد و در واقع روح آن فرد محسوب می‌شود. آن‌ها به این همزاد «کا» می‌گفته‌اند. در باور مصریان باستان کا همان چیزی است که بعد از مرگ انسان به سرزمین مردگان می‌رود و پس از طی مراحل چندگانه در نهایت به بهشت یا جهنم می‌رسد. در این بازی هر بازیکن نقش کای خود را در مواجهه با این مراحل چندگانه تا سرمنزل نهایی بازی می‌کند و باید سعی کند به بهترین و سریع‌ترین روش از موانع پیش رو عبور کند و خود را به بهشت برساند.
در آن زمان تاس به شکل مدرنی که ما می‌شناسیم، یعنی یک چندوجهی منتظم، هنوز اختراع نشده بود و به جای آن از چیزی به نام قاپ استفاده می‌کردند. قاپ استخوانی در بدن شتر به شکل یک چندوجهی نامنتظم است که آن را مثل تاس پرتاب می‌کنند و مانند تاس هر وجه معنای خاص خودش را دارد. فراموش نکنیم درباره‌ی چه بازه‌ای از زمان حرف می‌زنیم: چیزی حدود سه‌هزار سال قبل از میلاد مسیح.
اما کمی بعدتر در ایران و در شهر سوخته بازی دیگری رواج پیدا کرده که بر خلاف سِنِت هنوز بازی می‌شود و جزو پرطرفدارترین بازی‌ها در کل منطقه و جهان به شمار می‌رود: نرد یا تخته‌نرد که با اسامی مختلفی آوازه‌اش تا قبرس و امپراتوری روم و بین‌النهرین هم رسیده است. تخته‌نرد یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های شناخته‌شده‌ی دنیا است که باستان‌شناسان قدمت آن را ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده‌اند. چیزی که در شهر سوخته پیدا شده، شامل چند تاس و دو سریِ دوازده‌تایی مهره است که برای این بازی استفاده می‌کردند. برای این بازی داستان جالبی هست؛ کلادیوس -یکی از امپراتورهای روم- شیفته‌ی این بازی بوده و آن را همه‌جا همراهش می‌برده و نسخه‌های نفیس بسیاری از آن ساخته است. میزان علاقه‌‌اش به این بازی به حدی بوده که حتی به دستور او نقشه‌ی بازی را پشت ارابه‌ا‌ش حکاکی می‌کنند و کتابی هم درباره‌ی آن می‌نویسد. رومیان باستان به این بازی «تابولا» می‌گفتند.
تا این تاریخ بازی‌ها به طبقه‌ی اشراف اختصاص داشته و از آن مهم‌تر مخصوص بزرگسالان بوده است. تصور کنید اهمیت بازی برای بزرگسالان از قدیم چقدر بوده است و ما اکنون در قرن بیست‌ویکم آن را نادیده می‌‌گیریم.
کمی بعدتر در ایران و در شهر سوخته بازی دیگری رواج پیدا کرده که بر خلاف سِنِت هنوز بازی می‌شود و جزو پرطرفدارترین بازی‌ها در کل منطقه و جهان به شمار می‌رود: نرد یا تخته‌نرد که با اسامی مختلفی آوازه‌اش تا قبرس و امپراتوری روم و بین‌النهرین هم رسیده است. تخته‌نرد یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های شناخته‌شده‌ی دنیا است که باستان‌شناسان قدمت آن را ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد تخمین زده‌اند.
اولین نشانه‌های بازی‌های فکری کودکان هم به پانصد سال قبل از میلاد برمی‌گردد. نخستین بازی ثبت‌شده در تاریخ برای کودکان در امپراتوری روم یافت شده (تاکنون دیگر متوجه شده‌ایم روم باستان چه جامعه‌ی بازی‌پسندی بوده.) بازی‌ای که هنوز هم طرفداران خودش را در جهان دارد و همه‌ی ما در کودکی تجربه‌اش کرده‌ایم: لی‌لی! نسخه‌های مختلفی از نقشه‌ی این بازی در جاهای مختلفی ثبت شده اما آنچه ما امروز هم بازی‌اش می‌کنیم جزو قدیمی‌ترین‌ها است. بنابراین بازی‌ها از طبقه‌ی اشراف به همه‌ی طبقات اجتماعی و بعدتر به دنیای کودکان راه یافته‌اند.
چند سال بعد از آن، یعنی ۲۳۰۰ سال پیش، بازی‌هایی ابداع شدند که یک‌جورهایی اجداد شطرنج امروزی هستند و «تَفی» (tafi) نام دارند. تَفی مجموعه‌ای از بازی‌ها است که روی صفحه‌ای شبیه به شطرنج -البته با تعداد خانه‌های متفاوت از ابعاد ۷ در ۷ تا ۱۳ در ۱۳- و با دو رنگ مهره بازی می‌شد. منشأ این بازی کشورهای اسکاندیناوی و نورس هستند.
در همین زمان در هند بازی‌ای به اسم چاطرانگا پدید می‌آید که همان‌‌طور که از نامش پیدا است، می‌توان آن را از نیاکان شطرنج به شمار آورد. شطرنج به روایات مختلفی پانصد سال قبل از میلاد در شکل باستانی خود پدید می‌آید؛ و این پایان دوران باستانیِ بازی‌ها است.
پس از میلاد مسیح و پیشرفت تمدن مسیحی در غرب و طبقه‌بندی جامعه، بازی‌ها نیز دستخوش دسته‌بندی‌های طبقاتی شدند. در آغاز قرون وسطی بازی‌های قدیمی‌تر به اختصاص طبقه‌ی اشراف درآمد و شطرنج باستانی و تخته تنها به دست این قشر بازی می‌شد و همزمان تغییراتی هم کرد. اما در طبقه‌ی فرودست جامعه نیز سرگرمی نیاز مهمی بود و برای رفع این نیاز مردم بازی‌های مختلفی را ابداع کردند. مثلاً یکی از اولین بازی‌های مربوط به این جوامع بازی «دوز» است. همان دوزی که با نخود و لوبیا تجربه‌اش کرده‌ایم؛ نه آن دوز دیگری که با ضربدر و دایره انجام می‌شود. یکی دیگر از بازی‌های این بخش از جامعه، بازی معروف «یاتزی» است. یاتزی بازی‌ای مبتنی بر تاس ریختن و امتیازشماری است که در آن هر بازیکن با ریختن پنج تاس در هر نوبت باید شانس خود را مدیریت کند و امتیاز بیشتری را با توجه به شانسش به دست بیاورد. این بازی در واقع تمرینی است برای پذیرش اقبال بد در زندگی و مدیریت اتفاقات مختلف و حتی ناگوار.
بازی دیگری که در اواخر قرون وسطی در اروپا ابداع شد و در نوع نگاه مردم به بازی‌ها تغییر اساسی ایجاد کرد، «روباه و اردک‌ها» (Fox and Geese) نام دارد. در این بازی که بر روی یک تخته‌ی سی‌وسه‌خانه‌ای بازی می‌شود، یک بازیکن نقش اردک را بازی می‌کند که پانزده مهره‌ی اردک دارد و بازیکن دیگر نقش روباه را بازی می‌کند و تنها یک مهره دارد. در این بازی اردک‌ها باید کنار هم بمانند و بتوانند روباه را دور بزنند و از این‌سو به سوی دیگر بروند و روباه نیز به اقتضای طبیعتش باید اردک‌ها را یک لقمه‌ی چپ کند. این بازی یک تفاوت اساسی با همه‌ی بازی‌های پیش از خود داشت و آن هم عدم تقارن بود. چیزی که حتی تا امروز هم در بازی‌ها عجیب به نظر می‌رسد. این بازی پیشگامِ سبکی از بازی‌های مدرن است که به نام بازی‌های نامتقارن(asymmetric) شناخته می‌شوند و ابداع آن پیشرفت مهمی در تنوع بازی‌های رومیزی ایجاد کرد.
اما در همین دوران خارج از تمدن مسیحی و در شرق، شطرنج در حال رسیدن به نسخه‌ی امروزی خود بود و طبق مستندات مختلف در قرن شش یا هفتِ بعد از میلاد در هند به شکل امروزی خود درآمد و تا قرن ده به اروپا راه یافت. در شرق دور نیز وقایعی در جریان بود که تجربه‌ی کنونی ما از بازی را تحت تأثیر خود قرار داد. در قرن سیزدهم میلادی اولین نشانه‌های حضور بازی «دومینو» در چین پدید آمد -دومینو به شکلی که ما امروزه بازی می‌کنیم، نه به شکل چیدمان صف‌وار پشت سر هم- بدین صورت که روی هر دومینو دو عدد وجود داشت و بازیکن‌ها باید اعداد شبیه به هم را کنار یکدیگر قرار می‌دادند. این مجموعه مهره‌ی بیست‌وهشت‌تایی که روی هر کدام دو عدد از صفر تا شش نوشته می‌شد، کم‌کم از یک بازی ثابت به یک پلتفرم برای اجرای بازی‌های مختلف تبدیل شد و تا قرن هفدهم که به انگلستان و سپس دیگر نقاط اروپا راه یافت، بیش از سی بازی مختلف با آن انجام شد.
با پایان دوران میانه و انقلاب صنعتی در اروپا و ورود به دنیای مدرن، بازی‌ها هم شکل و شمایل مدرنی به خود گرفتند. در سال ۱۸۵۱ اولین تورنمنت رسمی شطرنج برگزار شد و شطرنج را به طور رسمی از رسته‌ی بازی‌ها به رسته‌ی ورزش‌ها منتقل کرد. پرونده‌ی این اتفاق مهم و جنجالی هنوز هم در میان طرفداران ورزش و بازی‌ها باز است. عده‌ای معتقدند با توجه به عدم تفاوت ماهوی شطرنج و سایر بازی‌ها، شطرنج نباید از این میان برگزیده شود و به نوعی ورزش شناخته شود. در دیدگاه مقابل عده‌ای معتقدند شأن شطرنج بسیار فراتر از یک بازی ساده است و آن را گاه حتی در حد ورزش ذهنی مستقلی به حساب می‌آورند.
نویسنده: علی فقیهی
منبع: این مطلب پیش‌تر با عنوان «تاریخچه‌ی بازی‌های رومیزی در جهان» در وبلاگ اطراف منتشر شده و برای «بی‌کاغذ اطراف» از نو ویرایش و تنظیم شده است.