شاید تصور کتابی که کلمه ندارد کمی دشوار باشد اما اوایل قرن بیستم چند هنرمند چنین کتاب‌هایی آفریدند. در این کتاب‌ها که کم‌کم به رمان باسمه‌ای معروف شدند، زنجیره‌ای از تصاویر معمولاً باسمه‌ای نقش جمله‌ها و پاراگراف‌ها را بازی می‌کنند و شخصیت، مضمون یا پی‌رنگ روایت را شکل می‌دهند. این مطلب بی‌کاغذ اطراف مقدمه‌ای است برای آشنایی با مهم‌ترین آثار این گونه‌ی هنری و ادبی.
آفریدن کتابی بدون کلمه، واقع‌بینانه به نظر نمی‌رسد؛ اما اواخر دهه‌ی 1910 چند هنرمند دقیقاً همین کار را کردند. در کتاب‌های آن‌ها، که گاهی رمان باسمه‌ای یا رمان عکس‌دار نامیده می‌شود، شخصیت، مضمون یا پی‌رنگ حضور دارند، اما به‌جای جمله و پاراگراف زنجیره‌ای از تصاویر (که عموماً با باسمه‌ی چوبی یا تکنیک حکاکی چوب ساخته شده‌اند) را به کار می‌برند. حاصلِ کار شبیه فیلمی صامت است بدون عناوین میانی آن.
پرکارترین آفریننده‌ی آثارِ این ژانر، آنارشیست بلژیکی فرانس مزرل (1889 ـ 1972)، بستر تولید این آثار عمدتاً چپی را فراهم کرد. این آثار درام‌هایی هستند از کشمکش طبقاتی، از تنزل و هیجان زندگی شهری. مزرل شاعرانگیِ بصری داشت و همین امر کارهایش را به چیزی فراتر از تبلیغات فتنه‌انگیز تبدیل می‌کرد. شاهکار او کتاب سفر پرشور (1926)، تا اندازه‌ای با متافیزیک ویتمنی همسوست.
بی‌کلام بودن فرم به محتوا کمک می‌کرد و باعث می‌شد این کتاب‌ها از مرزهای ملی و حتی مرزهای طبقاتی سواد عبور کنند. رمان باسمه‌ای به کارزاری بین‌المللی تبدیل شد و هنرمندانی از آلمان، چکسلواکی، مجارستان، کانادا و ایالات‌متحده را به خود جذب کرد.
بلندپروازترین نویسنده‌ی رمان‌های باسمه‌ای آمریکا لیند وارد (1905 ـ 1985) بود. اولین کتابش، انسانِ خدایان، به‌رغم این‌که هم‌زمان با سقوط بازار سهام سال 1929 چاپ شد، بسیار خوب فروخت. (دوران رکودِ پس از این سقوط خوراک لازم برای چند رمان باسمه‌ای دیگر را برای او فراهم کرد). این ژانر آن‌قدر موفق شد که آثار تقلیدی پس از خودش را هم پدید آورد: مرد به زن بد کرد (1930)، اثر میلت گراسِ کارتونیست (1895 ـ 1953). ایدئولوژی اصلی‌ای که در این داستان (هیزم‌شکنی دهاتی که راهش را به‌سوی «شهر بزرگ» می‌پیمود) مطرح شده بود کمدی بزن‌بکوب است.
با نگاه به گذشته می‌توان گفت که هدف سیاسی رمان باسمه‌ای به اندازه‌ی زبان اسپرانتو آرمان‌گرایانه است. با این حال، بلاغت بصری آن هنوز در آثار برخی از نویسندگان رمان مصور معاصر، زنده و پرشور است، خصوصاً آثار پیتر کوپر و اریک دروکر. این ساختار بی‌کلام هنوز هم هنرمندان بین‌المللی را به هم پیوند می‌دهد: ناشر فرانسوی کتاب‌های مصور، اسوسیسیون، به مناسبت تغییر قرن، کتاب کمیکس 2000 را منتشر کرد، مجموعه‌ای از 324 داستان مصور بدون کلام. در این کتاب هنرمندانی از بیست‌ونه کشور گوناگون گرد آمده‌اند، اما مابین جلدهای آن کتاب، همگی به یک زبان حرف می‌زنند.
نویسنده: کریس لنیر
مترجم: سبا هاشمی‌نسب
منبع: مجله‌ی World Literature Today، شماره‌ی ویژه‌ی ادبیات مصور، مارس و آوریل ۲۰۰۷